პირველ აგვისტოს შეწყდა ლიტერატურული კონკურსის, „ხვარამზე 2013“-ის მონაწილეთა საკონკურსო ნაწარმოებების მიღება. 15 სექტემბერს თიანეთის სოფელ არტანში „ხვარამზეს“ გრან-პრის მფლობელი და საუკეთესო ლექსების ავტორები გამოვლინდებიან. ფშავი მელექსე ქალის სახელობის ეს კონკურსი წელს უკვე მესამედ ტარდება.
როცა ლელა თათარაიძემ ცნობილი ფშაველი მელექსე ქალის, სამუკათ ხვარამზის ლექსზე („ვერცხლის თასადამც მაქცია“) სიმღერა იმღერა, მაშინ არც სახალხო დღესასწაული და არც ლიტერატურული კონკურსი „ხვარამზეობა“ ჯერ არ არსებობდა. „ხვარამზეობა“, რომელიც უკვე ტრადიციულად თიანეთის სოფელ არტანში ტარდება, სამი წლისაა და წელს, სექტემბერში, პოეზიაში პოეტ ქალებს შორის ახალ გამარჯვებულებს გამოავლენს. „ხვარამზეობის“ ერთ-ერთი ორგანიზატორი, პოეტი მარიამ ხუცურაული მოგვითხრობს, რომ „ხვარამზეობის“ იდეის ავტორი მომღერალი თეონა ქუმსიაშვილი გახდა. ერთ გაზაფხულზე, მის გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე, როცა თეონას სიმღერების საღამოს გეგმავდნენ, მასვე უთქვამს, აჯობებს ხვარამზეს საღამო გავაკეთოთ, მე კი ამ საღამოზე ვიმღერებო... ასე გაჩნდა „ხვარამზეობის“, როგორც სახალხო დღესასწაულის, ჩატარების იდეა. პირველი „ხვარამზეობა“ 2010 წელს თიანეთის რაიონის სოფელ არტანში ჩატარდა. ორგანიზატორებს სურდათ ეს დღე ხვარამზესთან დაკავშირებულ ადგილას აღენიშნათ. სახალხო დღესასწაული მალე იქცა ლიტერატურულ კონკურსად პოეტი ქალებისათვის - „ხვარამზეს“ პრემიის მოსაპოვებლად. წელს „ხვარამზე“ უკვე მესამედ ტარდება. მარიამ ხუცურაული იხსენებს, რომ პირველ წელს მხოლოდ ქალებისათვის დაწესებული ლიტერატურული კონკურსი ჯერ კაცმა ავტორებმა გააპროტესტეს, მერე თავად ქალებმაც. არადა, რატომაც არა? კითხულობს მარიამი:
„ჩემი თვალთახედვით, ხვარამზე იყო პირველი ფემინისტი ქალი მთაში, რომელიც არღვევდა მეთვრამეტე საუკუნის ბოლოს მაშინ ქალებისთვის არსებულ ყველანაირ ტაბუს. მაშინ, როცა ქალისათვის განათლების მიღება იყო სირცხვილი, ეს ქალი დადიოდა და მამაკაცების სწორად, რა თქმა უნდა, სავარაუდოდ, ხმამაღლა ლექსობდა. ეს მაშინ, როცა ფშავში მხოლოდ 40-50 წელს გადაცილებულ ქალს შეეძლო მიცვალებული დაეტირებინა და მთელი თავისი პოეტური ნიჭი იქ გამოემჟღავნებინა“.
პოეტი მარიამ წიკლაურიც ხვარამზეს ფენომენზე საუბრისას, იმ დროში საქართველოს მთაში, სადაც ქალისათვის უამრავი რამ იყო აკრძალული, ხვარამზეს განსაკუთრებულობასა და გამბედაობაზე ლაპარაკობს:
„ნახე, რას ამბობს ეს ქალი: „მთქმელო, ვერამსრულებელო, რაღა შენ სიცოცხლე არიო“. ეს კიდევ მორალურ კოდექსებს უწესებს მამაკაცს და ნატრობს, ოხ, ერთი კაცი ვიყო და მნახო, ტოლად დაგიდგე, კაცო, იქ ნახავდი ჩემს გულისთქმას და ძალასო. ეს იყო ძალიან დიდი წინსწრება დროსთან - სრულიად თავისუფალი ადამიანი, რომელიც არ იყო შებორკილი ადათ-წესებით თუ სხვა რამეებით, სიყვარულში იქნებოდა ეს თუ სხვა ურთიერთობებში“.
წელს ლექსების წარდგენა „ხვარამზეს“ პრემიის მოსაპოვებლად უკვე დასრულდა. გამარჯვებულს 15 სექტემბერს ხუთკაციანი ჟიური გამოავლენს. „ხვარამზეობას“ არ ჰყავს მუდმივი სპონსორი, მას მხოლოდ კეთილის მსურველები აფინანსებენ. რაც შეეხება შერჩევის წესს, ჟიურის წევრებს კონკურსანტების ნაწერები მათი სარეგისტრაციო ნომრების მიხედვით გადაეცემათ, გამარჯვებულადაც კონკრეტული ნომერი სახელდება და მონაწილეები არტანში იგებენ, თუ ვის გაუმართლა ამჯერად.
„ჩემი რჩეული ხუთი ავტორი სხვაა, შენი სხვა, დანარჩენი სამისაც სხვა, მერე ვსხდებით და ამ ჟიურის სუბიექტური ხუთი წევრის ობიექტური შეფასება გამოდის, საბოლოოდ. ჟიურის მოვალეობა, ალბათ, სწორედ ეგ არის“, - გვეუბნება ჟიურის ერთ-ერთი წევრი, მწერალი მიხო მოსულიშვილი. მისი სიტყვებით, კონკურსზე წარდგენილი ლექსების ხარისხი ყოველ წელს უმჯობესდება. აქვე მიხო მოსულიშვილი თავის სურვილს და გულისტკივილსაც ამბობს:
„განსაკუთრებულად მინდა აღვნიშნო, რომ ჩვენმა კულტურის სამინისტრომ უნდა იზრუნოს იმაზე, რომ ეს კონკურსი იყოს დაფინანსებული, რადგან ეს არ არის მხოლოდ ადგილობრივი, ფშაური ბრენდი, ეს კონკურსი შესაძლოა ფესტივალის შემადგენელ ნაწილად, ხოლო ფესტივალი შეიძლება საერთაშორისო ფესტივალად იქცეს, ოღონდ კულტურის სამინისტრომ ამაზე უნდა იფიქროს“.
ისევ ხვარამზეს რომ დავუბრუნდეთ, წყაროების მიხედვით, ხვარამზე სამუკას ასულ მინდოდაურს XIX საუკუნეში უცხოვრია. ჩვენამდე მისმა რამდენიმე სატრფიალო ლექსმა მოაღწია. მათგან ყველზე ცნობილია "სიყვარული ვაჟიკასი და ხვარამზისა". ასეთ ლეგენდასაც ჰყვებიან ფშავში: ერთ წვიმიან დღეს ვაჟიკამ ცხენით გაიარა თურმე ხვარამზეს სოფელზე, მათი სახლის ახლოს. ხვარამზეს მისი ცხენის ნაფეხურისთვის ღობე შემოუვლია, არ წაიშალოსო...
მაინც, ვინ იყო ხვარამზე? ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად პოეტ ეთერ თათარაიძეს დაფიქრებაც არ სჭირდება, ისე ამბობს:
„ეს ამომავალი მზე, მართლაც, სულ უნათებს ჩვენს ქვეყანას, ვინც იცის ხალხური პოეზიის ანა-ბანა მაინც“.
ეთერ თათარაიძე იხსენებს ზეპირსიტყვიერების მკვლევარის, ვახტანგ კოტეტიტიშვილის (ვახუშტის მამის) სიტყვებს ხვარამზეზე:
„ის ამბობს, რომ ხვარამზე არის ადამიანი, რომელიც შუა საუკუნეებამდე და შემდეგ ამებური სასიმღერო სივრცისმაგვარ პოეზიას ქმნის. ხვარამზესთვის რომ გეკითხათ ამებური რა არის, წამებული დარჩებოდა, ვერაფრით გაიგებდა, რას ეკითხებოდნენ. ეს მდინარე, რაც დრო გადის, კი არ კლებულობს, ხვარამზეს ძირი საიდანაც მოდის, არამედ, პირიქით, მატულობს. 21-ე საუკუნეა, წარმოიდგინეთ, და ჩვენ ვლაპარაკობთ შუა საუკუნეების და უფრო წინარე ფიქრზე, რომელიც მეცხრამეტე საუკუნეში სოფელ არტანში გამონათდა... სათქმელი ის არის, რომ ეს არის ბევრ და ზოგჯერ ძალიან სახელდებულ კონკურსებს შორის უდიდესი კონკურსი პოეზიაში“.
ფშაველი მელექსე ქალის ამბავი თვალსაჩინო მაგალითია იმისა, თუ როგორ ძველდება რეალური ამბავი და თანდათან მითოსად გადაიქცევა მანამდე არარსებული, უპრეცენდენტო სიყვარულის ამბავი, ამბობს ამირან არაბული და ხვარამზეს პოეზიას მთიელი ქალის ხელსაქმეს, ნაჭრელას ადარებს:
„როცა ადამიანს არ შეეძლო საკუთარი განცდების ხმამაღლა გამოთქმა, მთიელი იყო და მაგიტომ იზღუდებოდა, არ ჰქონდა უფლება, რომ საკუთარი ლირიკული ინტიმური განცდები გაემხილა და გაეხმამაღლებინა. აი, მაშინ ის თავის გულისსათქმელს იმ ნაჭრელაში, ნაქსოვსა თუ ნაქარგში აქსოვდა. იგივე პოეზიაა ის სადიაცოც და მამაკაცის პერანგიც. ხვარამზე კი, რამდენადაც ლოკალურია, კუთხური და ალაგობრივი, მით უფრო ზოგადსაკაცობრიოა მისი შემოქმედება. ვაჟა-ფშაველა შეიძლება გავიხსენოთ, ყველაზე დიდი მაგალითი ამ თვალსაზრისით. ვაჟა არის უაღრესად ლოკალური, ფშაველი, ჩარგალელი, მაგრამ, ამავდროულად, არის მსოფლიო პოეტი, შეუდარებელი ავტორი თავისი ფილოსოფიით და დამოკიდებულებით. ეგეთივეა ხვარამზე“.
„ხვარამზეობის“ შარშანდელი გრან-პრის მფლობელის ლია ლიქოკელისათვის ეს კონკურსი ძალიან სიმბოლურია. ნათლობასავით იყოო, იხსენებს, რადგან სწორედ ამ კონკურსის შემდეგ გაიცნეს ლია ლიქოკელის პოეზია. მისი „აშექალის ქორწილი“ ჟიურის რჩეული გახდა:
„ხვარამზე განსაკუთრებით მიყვარდა ამ კონკურსამდეც. სწორედ ამის გამო ყველანაირ ლექსს იქ ვერ გავგზავნიდი. ამიტომ იყო, რომ კონკურსისთვის საგანგებოდ დავწერე. ეს ჩემთვის პირველი კონკურსი იყო და, შეიძლება ითქვას, არც არავინ მიცნობდა. ამ კონკურსით შედგა ჩემი ნათლობა პოეზიაში. ჩემს ლექსებს მკითხველი შეემატა და მერე წიგნიც გამოვიდა“...
ხვარამზეს შემოქმედებაზე გამომცემლობა საუნჯემ წიგნიც გამოსცა. მარიამ წიკლაური ამ წიგნს ძეგლს უწოდებს. მასში ყველა ცნობა, ლექსი და წერილია თავმოყრილი ფშაველი მელექსის შესახებ:
„განა ბევრ კულტურულ ქვეყანას შეუძლია დაიტრაბახოს და ასეთი რამ შესთავაზოს მკითხველს? ისევ ვამბობ, „ხვარამზე“ უნდა იქცეს ბრენდად“.
დიახ, ქართულ ბრენდად, ეთანხმება მარიამს ეთერ თათარაიძეც და ბოლო სიტყვად ისევ ხვარამზეს უკვე სიმღერად ქცეულ ლექსს იხსენებს:
„ვერცხლის თასადამც მაქცია,
რო ღვინით აგევსებოდე,
დაფერილი მქნა წითლადა,
შამსვამდი, შაგერგებოდე“ -
სიყვარულის ჰიმნია, მეტი, აბა, რაღა უნდა ეთქვაო...
როცა ლელა თათარაიძემ ცნობილი ფშაველი მელექსე ქალის, სამუკათ ხვარამზის ლექსზე („ვერცხლის თასადამც მაქცია“) სიმღერა იმღერა, მაშინ არც სახალხო დღესასწაული და არც ლიტერატურული კონკურსი „ხვარამზეობა“ ჯერ არ არსებობდა. „ხვარამზეობა“, რომელიც უკვე ტრადიციულად თიანეთის სოფელ არტანში ტარდება, სამი წლისაა და წელს, სექტემბერში, პოეზიაში პოეტ ქალებს შორის ახალ გამარჯვებულებს გამოავლენს. „ხვარამზეობის“ ერთ-ერთი ორგანიზატორი, პოეტი მარიამ ხუცურაული მოგვითხრობს, რომ „ხვარამზეობის“ იდეის ავტორი მომღერალი თეონა ქუმსიაშვილი გახდა. ერთ გაზაფხულზე, მის გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე, როცა თეონას სიმღერების საღამოს გეგმავდნენ, მასვე უთქვამს, აჯობებს ხვარამზეს საღამო გავაკეთოთ, მე კი ამ საღამოზე ვიმღერებო... ასე გაჩნდა „ხვარამზეობის“, როგორც სახალხო დღესასწაულის, ჩატარების იდეა. პირველი „ხვარამზეობა“ 2010 წელს თიანეთის რაიონის სოფელ არტანში ჩატარდა. ორგანიზატორებს სურდათ ეს დღე ხვარამზესთან დაკავშირებულ ადგილას აღენიშნათ. სახალხო დღესასწაული მალე იქცა ლიტერატურულ კონკურსად პოეტი ქალებისათვის - „ხვარამზეს“ პრემიის მოსაპოვებლად. წელს „ხვარამზე“ უკვე მესამედ ტარდება. მარიამ ხუცურაული იხსენებს, რომ პირველ წელს მხოლოდ ქალებისათვის დაწესებული ლიტერატურული კონკურსი ჯერ კაცმა ავტორებმა გააპროტესტეს, მერე თავად ქალებმაც. არადა, რატომაც არა? კითხულობს მარიამი:
„ჩემი თვალთახედვით, ხვარამზე იყო პირველი ფემინისტი ქალი მთაში, რომელიც არღვევდა მეთვრამეტე საუკუნის ბოლოს მაშინ ქალებისთვის არსებულ ყველანაირ ტაბუს. მაშინ, როცა ქალისათვის განათლების მიღება იყო სირცხვილი, ეს ქალი დადიოდა და მამაკაცების სწორად, რა თქმა უნდა, სავარაუდოდ, ხმამაღლა ლექსობდა. ეს მაშინ, როცა ფშავში მხოლოდ 40-50 წელს გადაცილებულ ქალს შეეძლო მიცვალებული დაეტირებინა და მთელი თავისი პოეტური ნიჭი იქ გამოემჟღავნებინა“.
პოეტი მარიამ წიკლაურიც ხვარამზეს ფენომენზე საუბრისას, იმ დროში საქართველოს მთაში, სადაც ქალისათვის უამრავი რამ იყო აკრძალული, ხვარამზეს განსაკუთრებულობასა და გამბედაობაზე ლაპარაკობს:
„ნახე, რას ამბობს ეს ქალი: „მთქმელო, ვერამსრულებელო, რაღა შენ სიცოცხლე არიო“. ეს კიდევ მორალურ კოდექსებს უწესებს მამაკაცს და ნატრობს, ოხ, ერთი კაცი ვიყო და მნახო, ტოლად დაგიდგე, კაცო, იქ ნახავდი ჩემს გულისთქმას და ძალასო. ეს იყო ძალიან დიდი წინსწრება დროსთან - სრულიად თავისუფალი ადამიანი, რომელიც არ იყო შებორკილი ადათ-წესებით თუ სხვა რამეებით, სიყვარულში იქნებოდა ეს თუ სხვა ურთიერთობებში“.
განსაკუთრებულად მინდა აღვნიშნო, რომ ჩვენმა კულტურის სამინისტრომ უნდა იზრუნოს იმაზე, რომ ეს კონკურსი იყოს დაფინანსებული, რადგან ეს არ არის მხოლოდ ადგილობრივი, ფშაური ბრენდი, ეს კონკურსი შესაძლოა ფესტივალის შემადგენელ ნაწილად, ხოლო ფესტივალი შეიძლება საერთაშორისო ფესტივალად იქცეს...მიხო მოსულიშვილი
„ჩემი რჩეული ხუთი ავტორი სხვაა, შენი სხვა, დანარჩენი სამისაც სხვა, მერე ვსხდებით და ამ ჟიურის სუბიექტური ხუთი წევრის ობიექტური შეფასება გამოდის, საბოლოოდ. ჟიურის მოვალეობა, ალბათ, სწორედ ეგ არის“, - გვეუბნება ჟიურის ერთ-ერთი წევრი, მწერალი მიხო მოსულიშვილი. მისი სიტყვებით, კონკურსზე წარდგენილი ლექსების ხარისხი ყოველ წელს უმჯობესდება. აქვე მიხო მოსულიშვილი თავის სურვილს და გულისტკივილსაც ამბობს:
„განსაკუთრებულად მინდა აღვნიშნო, რომ ჩვენმა კულტურის სამინისტრომ უნდა იზრუნოს იმაზე, რომ ეს კონკურსი იყოს დაფინანსებული, რადგან ეს არ არის მხოლოდ ადგილობრივი, ფშაური ბრენდი, ეს კონკურსი შესაძლოა ფესტივალის შემადგენელ ნაწილად, ხოლო ფესტივალი შეიძლება საერთაშორისო ფესტივალად იქცეს, ოღონდ კულტურის სამინისტრომ ამაზე უნდა იფიქროს“.
ისევ ხვარამზეს რომ დავუბრუნდეთ, წყაროების მიხედვით, ხვარამზე სამუკას ასულ მინდოდაურს XIX საუკუნეში უცხოვრია. ჩვენამდე მისმა რამდენიმე სატრფიალო ლექსმა მოაღწია. მათგან ყველზე ცნობილია "სიყვარული ვაჟიკასი და ხვარამზისა". ასეთ ლეგენდასაც ჰყვებიან ფშავში: ერთ წვიმიან დღეს ვაჟიკამ ცხენით გაიარა თურმე ხვარამზეს სოფელზე, მათი სახლის ახლოს. ხვარამზეს მისი ცხენის ნაფეხურისთვის ღობე შემოუვლია, არ წაიშალოსო...
მაინც, ვინ იყო ხვარამზე? ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად პოეტ ეთერ თათარაიძეს დაფიქრებაც არ სჭირდება, ისე ამბობს:
„ეს ამომავალი მზე, მართლაც, სულ უნათებს ჩვენს ქვეყანას, ვინც იცის ხალხური პოეზიის ანა-ბანა მაინც“.
ეთერ თათარაიძე იხსენებს ზეპირსიტყვიერების მკვლევარის, ვახტანგ კოტეტიტიშვილის (ვახუშტის მამის) სიტყვებს ხვარამზეზე:
ხვარამზე განსაკუთრებით მიყვარდა ამ კონკურსამდეც. სწორედ ამის გამო ყველანაირ ლექსს იქ ვერ გავგზავნიდი. ამიტომ იყო, რომ კონკურსისთვის საგანგებოდ დავწერე. ეს ჩემთვის პირველი კონკურსი იყო და, შეიძლება ითქვას, არც არავინ მიცნობდა...ლია ლიქოკელი
ფშაველი მელექსე ქალის ამბავი თვალსაჩინო მაგალითია იმისა, თუ როგორ ძველდება რეალური ამბავი და თანდათან მითოსად გადაიქცევა მანამდე არარსებული, უპრეცენდენტო სიყვარულის ამბავი, ამბობს ამირან არაბული და ხვარამზეს პოეზიას მთიელი ქალის ხელსაქმეს, ნაჭრელას ადარებს:
„როცა ადამიანს არ შეეძლო საკუთარი განცდების ხმამაღლა გამოთქმა, მთიელი იყო და მაგიტომ იზღუდებოდა, არ ჰქონდა უფლება, რომ საკუთარი ლირიკული ინტიმური განცდები გაემხილა და გაეხმამაღლებინა. აი, მაშინ ის თავის გულისსათქმელს იმ ნაჭრელაში, ნაქსოვსა თუ ნაქარგში აქსოვდა. იგივე პოეზიაა ის სადიაცოც და მამაკაცის პერანგიც. ხვარამზე კი, რამდენადაც ლოკალურია, კუთხური და ალაგობრივი, მით უფრო ზოგადსაკაცობრიოა მისი შემოქმედება. ვაჟა-ფშაველა შეიძლება გავიხსენოთ, ყველაზე დიდი მაგალითი ამ თვალსაზრისით. ვაჟა არის უაღრესად ლოკალური, ფშაველი, ჩარგალელი, მაგრამ, ამავდროულად, არის მსოფლიო პოეტი, შეუდარებელი ავტორი თავისი ფილოსოფიით და დამოკიდებულებით. ეგეთივეა ხვარამზე“.
„ხვარამზეობის“ შარშანდელი გრან-პრის მფლობელის ლია ლიქოკელისათვის ეს კონკურსი ძალიან სიმბოლურია. ნათლობასავით იყოო, იხსენებს, რადგან სწორედ ამ კონკურსის შემდეგ გაიცნეს ლია ლიქოკელის პოეზია. მისი „აშექალის ქორწილი“ ჟიურის რჩეული გახდა:
„ხვარამზე განსაკუთრებით მიყვარდა ამ კონკურსამდეც. სწორედ ამის გამო ყველანაირ ლექსს იქ ვერ გავგზავნიდი. ამიტომ იყო, რომ კონკურსისთვის საგანგებოდ დავწერე. ეს ჩემთვის პირველი კონკურსი იყო და, შეიძლება ითქვას, არც არავინ მიცნობდა. ამ კონკურსით შედგა ჩემი ნათლობა პოეზიაში. ჩემს ლექსებს მკითხველი შეემატა და მერე წიგნიც გამოვიდა“...
ხვარამზეს შემოქმედებაზე გამომცემლობა საუნჯემ წიგნიც გამოსცა. მარიამ წიკლაური ამ წიგნს ძეგლს უწოდებს. მასში ყველა ცნობა, ლექსი და წერილია თავმოყრილი ფშაველი მელექსის შესახებ:
„განა ბევრ კულტურულ ქვეყანას შეუძლია დაიტრაბახოს და ასეთი რამ შესთავაზოს მკითხველს? ისევ ვამბობ, „ხვარამზე“ უნდა იქცეს ბრენდად“.
დიახ, ქართულ ბრენდად, ეთანხმება მარიამს ეთერ თათარაიძეც და ბოლო სიტყვად ისევ ხვარამზეს უკვე სიმღერად ქცეულ ლექსს იხსენებს:
„ვერცხლის თასადამც მაქცია,
რო ღვინით აგევსებოდე,
დაფერილი მქნა წითლადა,
შამსვამდი, შაგერგებოდე“ -
სიყვარულის ჰიმნია, მეტი, აბა, რაღა უნდა ეთქვაო...