1921 წლის 25 თებერვალი საქართველოს ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე ტრაგიკული დღეა. ამ დღეს თავისი გმირები ჰყავს: იუნკერები - სამხედრო სასწავლებლების 20-21 წლის სტუდენტები, რომლებიც, ფაქტობრივად, მარტო იცავდნენ თბილისს რუსეთის მუშურ-გელეხური წითელი არმიის XI არმიისაგან; მარო მაყაშვილი - 19 წლის სტუდენტი, მოწყალების და, რომელიც მოხალისედ წავიდა სამშობლოს დასაცავად და 19 თებერვალს დაიღუპა.
ოღონდ დღეს ცოტა უცნაური რაღაც ხდება: რამდენიმე ადამიანის გმირობის კოლექტივიზაცია, “ოკუპაცია” და მთელ ერზე გადატანა ხდება. ისტორია, რომელსაც “ჩვენ” “ჩვენს თავს” ვუყვებით, მაგალითად, ოკუპაციის მუზეუმში, გვეუბნება, რომ უკვე არა შალვა ერისთავი და მარო მაყაშვილი იყვნენ გმირები, არამედ მთელი ქართველი ერი იყო ოკუპაციის მსხვერპლი, გმირულად ებრძოდა ოკუპანტებს და დღესაც აგრძელებს ამ ბრძოლას.
აქ კი უკვე ისტორიულ სიმართლესთან, ცოტა არ იყოს, მწყრალად ვართ, საკუთარ, ამჯერად ეროვნულ “იმიჯს” ვაპრიალებთ და კოლექტიური თვითკმაყოფილების ღრუბელზე განვისვენებთ - ზოგი კი საერთოდაც პირდაპირ იწერს პოლიტიკურ დივიდენდებს.
რატომ ხდება ასე?
1989 წელს მერაბ მამარდაშვილი წერდა, რა იყო აუცილებელი ახალი საქართველოს და ახალი, თავისუფალი ქართველის ჩამოყალიბებისათვის. პირველ რიგში ეს იყო საკუთარი ისტორიის, წარსულის კრიტიკულად შეფასების უნარი: „ამისათვის ქართველმა ხალხმა ჯერ ყურადღებით უნდა ჩახედოს თავის თავს სარკეში, შერცხვეს თავისი სახის, ბაქიაობის და უსაქმურობის, თავისი მონური რეაქციების და სტერეოტიპების, შერცხვეს თავისი მკვდრების და დაფიქრდეს: ვინ ვიყავი ამ წლების განმავლობაში? რას ვაკეთებდი? ვისი მჯეროდა? ვის მივყვებოდი? უნდა შეძრწუნდეს სირცხვილის და საზიზღრობისაგან და მაშინ მის წინაშე გაიხსნება თავისუფლების გზა, თავისუფლების, რომელიც ასაშენებელია, იმიტომ, რომ მხოლოდ სირცხვილისაგან შეიძლება აღორძინების ენერგია გაჩნდეს.”
აი, ეს სარკეში ჩახედვა მგონი დღემდე არ მოგვიხერხებია და დღემდე პატრიოტიზმს ურაპარტრიოტიზმით ვანაცვლებთ. დღემდე ვუყვებით ჩვენს თავს ისტორიას - არა ისეთს, რომელიც გვეტყოდა, როგორები ვართ და გაგვიხსნიდა გზას აღორძინებესაკენ, არამედ ისეთს, რომელიც კიდევ ერთხელ დაგვარწმუნებდა იმაში, რომ ყოველთვის კარგები ვიყავით და ახლაც კარგები ვართ.
ამ მექანიზმს მამარდაშვილი აღწერს სტატიაში „მესამე მდგომარეობა“: „პირველ რიგში [გამარტივებული წარმოდგენა სამყაროს შესახებ - ზ.ა.] ართმევს ადამიანს საკუთარი შრომის მოთხოვნილებას. ანუ შთააგონებს მას, რომ აზრი არის რაღაც, რის დასაუფლებლადაც არანაირი ძალისხმევა არ არის საჭირო, მოსმენა ან წაკითხვაც საკმარისია. მეორე: [...] პრინციპში ადამიანს არ შეუძლია იცხოვროს სამყაროში, რომელიც მისთვის გაუგებარია. მაგრამ გაგების ეს პრინციპი ყოველთვის ერწყმის ადამიანის საკუთარ თავთან ფუნდამენტურ დამოკიდებულებას, როგორც თვითიდენტიფიკაციის უნარის, ასევე თვითპატივისცემის უნარის მნიშვნელობით. თუკი ადამიანი თვითპატივისცემას გამარტივებული სქემების საშუალებით აღწევს, ის უმალ მოკლავს იმას, ვინც ამ სქემების დანგრევას შეეცდება, ვიდრე ამ სქემებს დაემშვიდობება.
რა მოხდა სინამდვილეში?
ჩემი ვერსია რომ შემოგთავაზოთ, რომელსაც შეგიძლიათ დაეთანხმოთ და შეგიძლიათ არა - პატარა ოჯახური ისტორიის მოყოლა მომიწევს. ბაბუაჩემის მამა, მიხეილ ანდრონიკაშვილი საიმპერატორო არმიის პოლკოვნიკი იყო, პირველ მსოფლიო ომში გერმანელების ტყვეობაში მოხვდა, 1918 წელს დაბრუნდა საქართველოში და ახლა უკვე დამოუკიდებელი საქართველოს არმიაში გააგრძელა სამსახური. 1921 წლის თებერვლის ბოლოს, ორ უფროს შვილთან ერთად, იუნკერებთან არჩილ და გიორგისთან (რომელსაც შინაურები გოგლიკას ეძახდნენ) ერთად თბილისს იცავდა. როდესაც წითლები თბილისში შემოვიდნენ, ოჯახი საცხოვრებლად კახეთში, ვეჯინში გადაბარგდა - იქ უფრო უსაფრთხო იყო. 1923 წელს პოლკოვნიკმა ქაიხოსრო ჩოლოყაშვილმა - რომელსაც მაშინ ახლობლები და დღეს უკვე ყველა ქაქუცას ეძახის - თავისი რაზმის შეგროვება დაიწყო. მისულა დიდ ბაბუასთანაც. მიხეილს, როგორც ბაბუაჩემი სოსო მიყვებოდა, რომელიც მაშინ 13 წლის იყო, დაუშლია, არ გინდა, მოგებით მაინც ვერ მოვიგებთ და კიდევ უარესი იქნებაო.
აჯანყების შემდეგ საბჭოთა საქართველოს მაშინდელმა მთავრობამ კახელ გლეხებს არაოფიციალური რეკომენდაცია მისცა, თავად-აზნაურობა დაეწიოკებინათ. ძალიან მწყდება გული, რომ თავის დროს ბაბუაჩემის ჩაწერა ვერ მოვახერხე, იმიტომ რომ მე გამიჭირდება 13 წლის ბავშვის შთაბეჭდილებების გადმოცემა, რომელიც ოთხმოცს გადაცილებულიც ამ ამბავს, გუშინდელივით ჰყვებოდა. როგორ შეიძლება ადამიანი ჭკუიდან გადაიყვანოს სიხარბემ. როგორ ხევდნენ და წვავდნენ წიგნებს, როგორ ჭრიდნენ ჩარჩოებიდან სურათებს, აგდებდნენ და ჩარჩოები მიჰქონდათ, როგორ გლეჯდნენ შინაურ ფრინველებს, იმიტომ, რომ ორი ადამიანი ეთდროულად ექაჩებოდა, შლიდნენ ღობეს და ცალკე ფიცრები მიჰქონდათ. ქონება, რომელზეც ბაბუაჩემს დიდი წარმოდგენა არც მაშინ ჰქონდა და არც მერე, არ დანანებია. მაგრამ არასოდეს დავიწყნია, როგორ იშლებოდა მის თვალწინ არა მარტო სახლი, არამედ ბავშვობა, ოჯახი, ცხოვრება.
ბაბუაჩემი ერთადერთი არ არის, ვინც ამ ისტორიას ჰყვება - სხვაც ბევრი იყო (მსურველს შეუძლია წაიკითხოს ლიზა მაყაშვილის მოგონება თამარ მაყაშვილის შესახებ წიგნში “დაკარგული ისტორია. მეხსიერება რეპრესირებული ქალების შესახებ“), ოღონდ მომყოლი ცოტა გადარჩა. ბაბუაჩემი ამბობდა, ჩვენ კიდევ კარგი ურთიერთობა გვქონდა და ხელი არ გვახლეს, თორემ ჯანდიერები ქვით ჩაქოლესო.
ეს ოკუპაციის ცოტა არ იყოს, ალტერნატიული ისტორიაა: ის, რაც ისტორიიდან შაჰ-აბასის ან მურვან-ყრუს შემოსევებიდან ვიცით, XX საუკუნეში გამეორდა, ოღონდ ამჯერად “სოციალური თანასწორობის” გამო, რომელმაც სინამდვილეში საუკუნეების განმავლობაში დაგროვილი შურის და ღვარძლის სახე გამოაჩინა. ეს არ ყოფილა ჩეკა და ენკავედე. ქართველი გლეხი იყო.
ჩეკა და ენკავედე მერე მოვიდა. დიდი ბაბუა და ბაბუაჩემის ძმა, გოგლიკა, როგორც აჯანყების მონაწილეები, დააპატიმრეს. გოგლიკა დახვრიტეს. ბაბუაჩემს მოუსწრო ბრძანებამ დახვრეტების შეჩერების შესახებ.
არ ვიცი, ვინ უფრო მართალი იყო, ქაქუცა თუ ბაბუაჩემის მამა: ალბათ უშედეგო აჯანყება გულის მოსაოხებლად მაინც ჯობდა, ტერორი კი, როგორც ახლა ვიცით, ისედაც დაიწყო. უბრალოდ ამ აჯანყებამ გამოაჩინა, რომ “ქართველი ერი” ერთსულოვანი არანაირად არ ყოფილა. რომ ერის ერთი (მცირე) ნაწილი დამოუკიდებელი საქართველოსათვის იბრძოდა, მეორეს (დიდს) კი სხვა გრძნობები ამოძრავებდა.
არასოდეს დაგისვამთ კითხვა, რატომ აჯანყდა მარტო ქაქუცა? რატომ შეირგო საქართველომ ოკუპაცია ასე გემრიელად? მე დამისვამს. პასუხი ძალიან რთული არ არის: გასაბჭოების შემდეგ რამდენიმე მილიონმა ადამიანმა უმცირესობის ხარჯზე თავისი ქონებრივი მდგომარეობა რადიკალურად გაიუმჯობესა. ეპატრონებოდნენ ქონებას, რომელიც არ ჰქონდათ თავიანთი შრომით მოპოვებული. რაც 21 და 24 წელს მოხდა - სხვის სახლებში შესახლება, რომლებშიც ხშირად ჯერ საწოლიც არ იყო გაციებული, “ექსპრორიატორთა ექსპროპრიაცია”, 37-ში გამეორდა. ადამიანები სინდისის ქენჯნას არ განიცდიდნენ იმის გამო, რომ დახვრეტილი ადამიანის მზა ინტერიერებს ეპატრონებოდნენ. ჯერ “ექსპროპრიირებული”, მერე კი ხელისუფლების მიერ ნაწყალობები კეთილდღეობა ტკბილი და მისაღები იყო.
რაც მე მგონია, ის არის, რომ ქართველების დიდმა ნაწილმა დამოუკიდებლობა სრულიად შეგნებულად გაცვალა ბოლშევიკურ ლოზუნგებში. ოღონდ ეს არ იყო “ხელისუფლება - საბჭოებს”, “მიწა - გლეხებს” და “ფაბრიკები - მუშებს”. ხელისუფლება, მიწა და ფაბრიკები ბოლშევიკურმა მთავრობამ თავისთვის დაიტოვა. სამაგიეროდ, ხალხს თავისი პატარა, წვრილბურჟუაზიული კეთილდღეობა მისცა. და, აი, ეს პატარა კეთილდღეობა - ერთი ან ორი ოთახი, სხვისი ავეჯი და ჭურჭელი და, რაც მთავარია, უშრომელად მოპოვებული თვითტკბობა და თვითპატივისცემაა ის, რაზეც დამოუკიდებლობა და თავისუფლება მაშინ გაიცვალა.
პოსტსკრიპტუმი. ბაბუაჩემი 92 წლის იყო. 2001 წლის ნოემბერში ქუჩაზე გადადიოდა, როდესაც მანქანამ დაარტყა. მძღოლს უკან არც მოუხედავს, ისე გაიქცა. არ გამიკვირდება, თუ დღეს ამ ადამიანს გულზე ყაყაჩო აქვს მიბნეული, მამაცი იუნკერების სადღეგრძელოს სვამს და პატრიოტული გზნებით შეპყრობილი გაიძახის: “არა ოკუპაციას!”
ოღონდ დღეს ცოტა უცნაური რაღაც ხდება: რამდენიმე ადამიანის გმირობის კოლექტივიზაცია, “ოკუპაცია” და მთელ ერზე გადატანა ხდება. ისტორია, რომელსაც “ჩვენ” “ჩვენს თავს” ვუყვებით, მაგალითად, ოკუპაციის მუზეუმში, გვეუბნება, რომ უკვე არა შალვა ერისთავი და მარო მაყაშვილი იყვნენ გმირები, არამედ მთელი ქართველი ერი იყო ოკუპაციის მსხვერპლი, გმირულად ებრძოდა ოკუპანტებს და დღესაც აგრძელებს ამ ბრძოლას.
აქ კი უკვე ისტორიულ სიმართლესთან, ცოტა არ იყოს, მწყრალად ვართ, საკუთარ, ამჯერად ეროვნულ “იმიჯს” ვაპრიალებთ და კოლექტიური თვითკმაყოფილების ღრუბელზე განვისვენებთ - ზოგი კი საერთოდაც პირდაპირ იწერს პოლიტიკურ დივიდენდებს.
რატომ ხდება ასე?
1989 წელს მერაბ მამარდაშვილი წერდა, რა იყო აუცილებელი ახალი საქართველოს და ახალი, თავისუფალი ქართველის ჩამოყალიბებისათვის. პირველ რიგში ეს იყო საკუთარი ისტორიის, წარსულის კრიტიკულად შეფასების უნარი: „ამისათვის ქართველმა ხალხმა ჯერ ყურადღებით უნდა ჩახედოს თავის თავს სარკეში, შერცხვეს თავისი სახის, ბაქიაობის და უსაქმურობის, თავისი მონური რეაქციების და სტერეოტიპების, შერცხვეს თავისი მკვდრების და დაფიქრდეს: ვინ ვიყავი ამ წლების განმავლობაში? რას ვაკეთებდი? ვისი მჯეროდა? ვის მივყვებოდი? უნდა შეძრწუნდეს სირცხვილის და საზიზღრობისაგან და მაშინ მის წინაშე გაიხსნება თავისუფლების გზა, თავისუფლების, რომელიც ასაშენებელია, იმიტომ, რომ მხოლოდ სირცხვილისაგან შეიძლება აღორძინების ენერგია გაჩნდეს.”
აი, ეს სარკეში ჩახედვა მგონი დღემდე არ მოგვიხერხებია და დღემდე პატრიოტიზმს ურაპარტრიოტიზმით ვანაცვლებთ. დღემდე ვუყვებით ჩვენს თავს ისტორიას - არა ისეთს, რომელიც გვეტყოდა, როგორები ვართ და გაგვიხსნიდა გზას აღორძინებესაკენ, არამედ ისეთს, რომელიც კიდევ ერთხელ დაგვარწმუნებდა იმაში, რომ ყოველთვის კარგები ვიყავით და ახლაც კარგები ვართ.
ამ მექანიზმს მამარდაშვილი აღწერს სტატიაში „მესამე მდგომარეობა“: „პირველ რიგში [გამარტივებული წარმოდგენა სამყაროს შესახებ - ზ.ა.] ართმევს ადამიანს საკუთარი შრომის მოთხოვნილებას. ანუ შთააგონებს მას, რომ აზრი არის რაღაც, რის დასაუფლებლადაც არანაირი ძალისხმევა არ არის საჭირო, მოსმენა ან წაკითხვაც საკმარისია. მეორე: [...] პრინციპში ადამიანს არ შეუძლია იცხოვროს სამყაროში, რომელიც მისთვის გაუგებარია. მაგრამ გაგების ეს პრინციპი ყოველთვის ერწყმის ადამიანის საკუთარ თავთან ფუნდამენტურ დამოკიდებულებას, როგორც თვითიდენტიფიკაციის უნარის, ასევე თვითპატივისცემის უნარის მნიშვნელობით. თუკი ადამიანი თვითპატივისცემას გამარტივებული სქემების საშუალებით აღწევს, ის უმალ მოკლავს იმას, ვინც ამ სქემების დანგრევას შეეცდება, ვიდრე ამ სქემებს დაემშვიდობება.
რა მოხდა სინამდვილეში?
ჩემი ვერსია რომ შემოგთავაზოთ, რომელსაც შეგიძლიათ დაეთანხმოთ და შეგიძლიათ არა - პატარა ოჯახური ისტორიის მოყოლა მომიწევს. ბაბუაჩემის მამა, მიხეილ ანდრონიკაშვილი საიმპერატორო არმიის პოლკოვნიკი იყო, პირველ მსოფლიო ომში გერმანელების ტყვეობაში მოხვდა, 1918 წელს დაბრუნდა საქართველოში და ახლა უკვე დამოუკიდებელი საქართველოს არმიაში გააგრძელა სამსახური. 1921 წლის თებერვლის ბოლოს, ორ უფროს შვილთან ერთად, იუნკერებთან არჩილ და გიორგისთან (რომელსაც შინაურები გოგლიკას ეძახდნენ) ერთად თბილისს იცავდა. როდესაც წითლები თბილისში შემოვიდნენ, ოჯახი საცხოვრებლად კახეთში, ვეჯინში გადაბარგდა - იქ უფრო უსაფრთხო იყო. 1923 წელს პოლკოვნიკმა ქაიხოსრო ჩოლოყაშვილმა - რომელსაც მაშინ ახლობლები და დღეს უკვე ყველა ქაქუცას ეძახის - თავისი რაზმის შეგროვება დაიწყო. მისულა დიდ ბაბუასთანაც. მიხეილს, როგორც ბაბუაჩემი სოსო მიყვებოდა, რომელიც მაშინ 13 წლის იყო, დაუშლია, არ გინდა, მოგებით მაინც ვერ მოვიგებთ და კიდევ უარესი იქნებაო.
აჯანყების შემდეგ საბჭოთა საქართველოს მაშინდელმა მთავრობამ კახელ გლეხებს არაოფიციალური რეკომენდაცია მისცა, თავად-აზნაურობა დაეწიოკებინათ. ძალიან მწყდება გული, რომ თავის დროს ბაბუაჩემის ჩაწერა ვერ მოვახერხე, იმიტომ რომ მე გამიჭირდება 13 წლის ბავშვის შთაბეჭდილებების გადმოცემა, რომელიც ოთხმოცს გადაცილებულიც ამ ამბავს, გუშინდელივით ჰყვებოდა. როგორ შეიძლება ადამიანი ჭკუიდან გადაიყვანოს სიხარბემ. როგორ ხევდნენ და წვავდნენ წიგნებს, როგორ ჭრიდნენ ჩარჩოებიდან სურათებს, აგდებდნენ და ჩარჩოები მიჰქონდათ, როგორ გლეჯდნენ შინაურ ფრინველებს, იმიტომ, რომ ორი ადამიანი ეთდროულად ექაჩებოდა, შლიდნენ ღობეს და ცალკე ფიცრები მიჰქონდათ. ქონება, რომელზეც ბაბუაჩემს დიდი წარმოდგენა არც მაშინ ჰქონდა და არც მერე, არ დანანებია. მაგრამ არასოდეს დავიწყნია, როგორ იშლებოდა მის თვალწინ არა მარტო სახლი, არამედ ბავშვობა, ოჯახი, ცხოვრება.
ბაბუაჩემი ერთადერთი არ არის, ვინც ამ ისტორიას ჰყვება - სხვაც ბევრი იყო (მსურველს შეუძლია წაიკითხოს ლიზა მაყაშვილის მოგონება თამარ მაყაშვილის შესახებ წიგნში “დაკარგული ისტორია. მეხსიერება რეპრესირებული ქალების შესახებ“), ოღონდ მომყოლი ცოტა გადარჩა. ბაბუაჩემი ამბობდა, ჩვენ კიდევ კარგი ურთიერთობა გვქონდა და ხელი არ გვახლეს, თორემ ჯანდიერები ქვით ჩაქოლესო.
ეს ოკუპაციის ცოტა არ იყოს, ალტერნატიული ისტორიაა: ის, რაც ისტორიიდან შაჰ-აბასის ან მურვან-ყრუს შემოსევებიდან ვიცით, XX საუკუნეში გამეორდა, ოღონდ ამჯერად “სოციალური თანასწორობის” გამო, რომელმაც სინამდვილეში საუკუნეების განმავლობაში დაგროვილი შურის და ღვარძლის სახე გამოაჩინა. ეს არ ყოფილა ჩეკა და ენკავედე. ქართველი გლეხი იყო.
ჩეკა და ენკავედე მერე მოვიდა. დიდი ბაბუა და ბაბუაჩემის ძმა, გოგლიკა, როგორც აჯანყების მონაწილეები, დააპატიმრეს. გოგლიკა დახვრიტეს. ბაბუაჩემს მოუსწრო ბრძანებამ დახვრეტების შეჩერების შესახებ.
არ ვიცი, ვინ უფრო მართალი იყო, ქაქუცა თუ ბაბუაჩემის მამა: ალბათ უშედეგო აჯანყება გულის მოსაოხებლად მაინც ჯობდა, ტერორი კი, როგორც ახლა ვიცით, ისედაც დაიწყო. უბრალოდ ამ აჯანყებამ გამოაჩინა, რომ “ქართველი ერი” ერთსულოვანი არანაირად არ ყოფილა. რომ ერის ერთი (მცირე) ნაწილი დამოუკიდებელი საქართველოსათვის იბრძოდა, მეორეს (დიდს) კი სხვა გრძნობები ამოძრავებდა.
არასოდეს დაგისვამთ კითხვა, რატომ აჯანყდა მარტო ქაქუცა? რატომ შეირგო საქართველომ ოკუპაცია ასე გემრიელად? მე დამისვამს. პასუხი ძალიან რთული არ არის: გასაბჭოების შემდეგ რამდენიმე მილიონმა ადამიანმა უმცირესობის ხარჯზე თავისი ქონებრივი მდგომარეობა რადიკალურად გაიუმჯობესა. ეპატრონებოდნენ ქონებას, რომელიც არ ჰქონდათ თავიანთი შრომით მოპოვებული. რაც 21 და 24 წელს მოხდა - სხვის სახლებში შესახლება, რომლებშიც ხშირად ჯერ საწოლიც არ იყო გაციებული, “ექსპრორიატორთა ექსპროპრიაცია”, 37-ში გამეორდა. ადამიანები სინდისის ქენჯნას არ განიცდიდნენ იმის გამო, რომ დახვრეტილი ადამიანის მზა ინტერიერებს ეპატრონებოდნენ. ჯერ “ექსპროპრიირებული”, მერე კი ხელისუფლების მიერ ნაწყალობები კეთილდღეობა ტკბილი და მისაღები იყო.
რაც მე მგონია, ის არის, რომ ქართველების დიდმა ნაწილმა დამოუკიდებლობა სრულიად შეგნებულად გაცვალა ბოლშევიკურ ლოზუნგებში. ოღონდ ეს არ იყო “ხელისუფლება - საბჭოებს”, “მიწა - გლეხებს” და “ფაბრიკები - მუშებს”. ხელისუფლება, მიწა და ფაბრიკები ბოლშევიკურმა მთავრობამ თავისთვის დაიტოვა. სამაგიეროდ, ხალხს თავისი პატარა, წვრილბურჟუაზიული კეთილდღეობა მისცა. და, აი, ეს პატარა კეთილდღეობა - ერთი ან ორი ოთახი, სხვისი ავეჯი და ჭურჭელი და, რაც მთავარია, უშრომელად მოპოვებული თვითტკბობა და თვითპატივისცემაა ის, რაზეც დამოუკიდებლობა და თავისუფლება მაშინ გაიცვალა.
პოსტსკრიპტუმი. ბაბუაჩემი 92 წლის იყო. 2001 წლის ნოემბერში ქუჩაზე გადადიოდა, როდესაც მანქანამ დაარტყა. მძღოლს უკან არც მოუხედავს, ისე გაიქცა. არ გამიკვირდება, თუ დღეს ამ ადამიანს გულზე ყაყაჩო აქვს მიბნეული, მამაცი იუნკერების სადღეგრძელოს სვამს და პატრიოტული გზნებით შეპყრობილი გაიძახის: “არა ოკუპაციას!”