2012 წლის 21 თებერვალს ხუთი ახალგაზრდა ქალი, რომლებიც ქალთა პანკ-ჯგუფის Pussy Riot-ის წევრები არიან, თავზე ჩამოცმული ნიღბებით შეიჭრა მოსკოვის მაცხოვრის ტაძარში და საკურთხეველზე შემომდგარმა შეასრულა სერგეი რახმანინოვის საგალობლის „Богородице дева“-ს მოტივებზე შექმნილი საკუთარი საპროტესტო-პოლიტიკური შინაარსის პანკ-ვერსია: „ღვთისმშობელო, ქალწულო, პუტინი განდევნე!“. ამ ფემინისტური პანკ-აქციის ფორმაც და შინაარსიც იმდენად პროვოკაციული აღმოჩნდა (ჯგუფის სახელწოდებაც - Pussy Riot-ი, „ვაგინის ამბოხს“ ნიშნავს), რომ ამან არა მხოლოდ რუსეთის ხელისუფლება და სამღვდელოება ან მორწმუნეები აღაშფოთა, რომლებმაც მკრეხელობად და საკუთარი რელიგიური გრძნობების შებღალვად აღიქვეს ახალგაზრდა ქალების ნამოქმედარი, არამედ თავდაპირველად ვერც რუსი ლიბერალები ვერ მალავდნენ საკუთარ გაღიზიანებას და, როგორც ლიბერალებს ზოგადად სჩვევიათ, სხვისი, თანაც უმრავლესობის რწმენისადმი პატივისცემაზე აპელირებდნენ. ფაქტობრივად, Pussy Riot-ის პირველი და ალბათ ერთადერთი გულწრფელი დამცველები თუ მხარდამჭერები რუსული კონტრკულტურის წარმომადგენლები აღმოჩნდნენ, როგორიცაა, მაგალითად, რუსული კინოანდერგრაუნდის ყველაზე ცნობილი წარმომადგენელი, რეჟისორი არტურ არისტაკისიანი ან აქციონისტი ხელოვანი ოლეგ კულიკი. ხოლო პუტინის რეჟიმის ცნობილი კრიტიკოსი იური შევჩუკი თავის პირველ კომენტარებში გარკვეული დისტანციის შენარჩუნებას ცდილობდა და გოგონების საქციელსაც გასაკიცხად მიიჩნევდა.
რუსეთის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ განგაშის ზარი შემოჰკრა და თებერვლიდან მოყოლებული თითქმის დღე არ გასულა, რომ რუსულ მედიაში თითო სამღვდელო პირს მაინც თავისი აღშფოთება არ გამოეხატა და დამნაშავეთა დასჯა არ მოეთხოვა. თავად პატრიარქმა კირილმა, რომელიც პანკ-აქციის ერთ-ერთი მთავარი სამიზნე იყო და მას „საგალობელში“ ასეთი სიტყვები ეძღვნებოდა - „Патриарх Гундяй верит в Путина, Лучше бы в Бога, сука, верил“, - მთელი რუსეთის მასშტაბით საყოველთაო ლოცვაც კი ჩაატარა მწვალებლობისა და ღვთის გმობის წინააღმდეგ. მართლმადიდებელმა ეკლესიამ 21-ე საუკუნეში უცებ სრული სიცხადით აჩვენა ის სახე, რაც ადრე ისტორიის სახელმძღვანელოებიდან თუ მხატვრული ლიტერატურიდან იყო ცნობილი: ერთი მხრივ, როგორც ძალაუფლების დამცველი და მისი ლეგიტიმურობის გარანტი და, მეორე მხრივ, როგორც სადამსჯელო ინსტანცია, რომლის უმთავრესი დანიშნულება სრული შეუწყნარებლობაა ყველა სახის „ერესის“ მიმართ, ანუ ყოველივე განსხვავებულისა და ახლისადმი, რომელიც მას არ აღიარებს უმაღლეს ავტორიტეტად, არ ემორჩილება, მის კრიტიკას ბედავს.
მას შემდეგ, რაც პანკ-ჯგუფის სამი წევრი დააპატიმრეს და პროკურატურამ მათთვის 7 წლით თავისუფლების აღკვეთა მოითხოვა, ეს ამბავი თანდათან საერთაშორისო სკანდალში გადაიზარდა. დაპატიმრებულთა მხარდასაჭერად უკვე ევროპისა და ამერიკის დიდ ქალაქებში ეწყობოდა და ეწყობა საპროტესტო აქციები, ხოლო დასავლეთის ქვეყნების ლიდერები, მათ შორის ამერიკის პრეზიდენტი ბარაკ ობამა და გერმანიის კანცლერი ანგელა მერკელი თავიანთ ოფიციალურ განცხადებებში გამოთქვამდნენ შეშფოთებას სამი ახალგაზრდა ქალის დაპატიმრებისა და მათი არაადეკვატურად მაღალი სასჯელის გამო. სასამართლომ 17 აგვისტოს დაპატიმრებულებს 2 წლით შრომა-გასწორების კოლონია მიუსაჯა. განაჩენმა და მანამდე მთელმა სასამართლო პროცესმა Pussy Riot-ი პროტესტისა და უსამართლობასთან ბრძოლის სიმბოლოდ აქცია რუსეთის მიმართ კრიტიკულად განწყობილ დასავლეთსა და პროდასავლური შეხედულებების რუსულ თუ პოსტსაბჭოთა საზოგადოებებში. დღეს უკვე ამ ამბის შესახებ არა მხოლოდ პოლიტიკოსები საუბრობენ, არამედ ლამის ყველა მეტ-ნაკლებად ცნობილი ინტელექტუალი საკუთარ ინტერპრეტაციას თუ არ გვთავაზობს, პოზიციის დაფიქსირებას მაინც ცდილობს.
ამ მრავალ მოსაზრებასა და კომენტარს შორის ორი მინდა გამოვყო, რომლებიც, ჩემი აზრით, განსაკუთრებით ზუსტად გადმოსცემს Pussy Riot-ის ფენომენისა და მათი ყველაზე ცნობილი აქციის არსს და მნიშვნელობას. პირველია პოპულარული თანამედროვე სლოვენი ფილოსოფოსი სლავოი ჟიჟეკი, თავისი მკვეთრად გამოხატული მემარცხენე-კრიტიკული პოზიციით ძალაუფლების სტრუქტურებისა და მექანიზმების მიმართ, რომელმაც სულ რამდენიმე დღის წინ მოსკოვში წაკითხულ ლექციებზე თქვა, რომ Pussy Riot-მა თავისი აქციებით რუსეთის ხელისუფლების ფარული უხამსობა გამოამჟღავნა. ანუ მან აიძულა რუსეთის ხელისუფლება. თავისი ის სახე ეჩვენებინა, რაც ჩვეულებრივ მდგომარეობაში არ არის ხილული. სამწუხაროდ, ჩემთვის უცნობია ის არგუმენტაცია, რომელიც ჟიჟეკმა თავისი მოსაზრების დასასაბუთებლად გამოიყენა. თუმცა, ამ მოსაზრების უკეთესად გაგებაში დაგვეხმარება ჟიჟეკისგან რადიკალურად განსხვავებული პოზიციების ულტრაკონსერვატორი რუსი ინტელექტუალი და პოლიტიკური მოაზროვნე ალექსანდრ დუგინი, რომელმაც, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ მის პათოსსა და შეთქმულებათა თეორიისაკენ სწრაფვას, ყველაზე ზუსტად აღწერა მომხდარი ამბის არსი და მნიშვნელობა, - კიდევ ვიმეორებ, დუგინისეული შეფასებებისგან დამოუკიდებლად. ამასთანავე, თემა, რაზეც დუგინი საუბრობს, - ძალაუფლებისა და ეკლესიის ურთიერთკავშირი რუსეთსა და, ზოგადად, მართლმადიდებელ სამყაროში, - მნიშვნელოვანია საქართველოსათვის, როგორც მართლმადიდებელი და, ამდენად, რუსეთთან კულტურულად საკმაოდ ახლოს მყოფი ქვეყნისათვის.
დუგინის თქმით, რუსეთი, რომლის ნაციონალური იდეაც ბიზანტიის იმპერიის მემკვიდრეობასა და, ამდენად, მართლმადიდებელი სამყაროს წინამძღოლობაზე დგას, ისწრაფვის საერო და სასულიერო ხელისუფლებების „სიმფონიისაკენ“, რაც ბიზანტიური ყაიდის კონსერვატორული პოლიტიკის ამოსავალი პრინციპია. ხელისუფლება, რომელიც საეროსა და სასულიეროს ჰარმონიულ ურთიერთთანამშრომლობას გულისხმობს, საკრალურია და მასზე თავდასხმა, რუსეთის პოლიტიკური სხეულის ყველაზე სათუთ და მგრძნობიარე წერტილზე თავდასხმაა.
Pussy Riot-მა, რასაც სრულიად მართებულად აღნიშნავს დუგინიც, სწორედ ეს შეძლო და თავისი აქციით, - ერთი ცნობილი რუსული ზღაპრის ალეგორია რომ მოვიშველიოთ, - იმ კვერცხს შეეხო, რომელშიც უკვდავი კაშჩეის სიცოცხლის დამცველი ნემსი ინახება. შესაბამისად, ამან ხელისუფლების ორივე ინსტანციის განგაში გამოიწვია და სახელმწიფოც და ეკლესიაც სრული პარანოიით შეეცადა წინ აღდგომოდა ხუთ გოგონას, რომლებსაც ისინი რუსეთისა და მართლმადიდებლობის წინააღმდეგ მიმართული საერთაშორისო შეთქმულების ინსტრუმენტებადაც წარმოაჩენდნენ. ანუ, შეიძლება დამაჯერებლობით ითქვას, რომ არც პანკი გოგონების მიმართ ატეხილი აჟიოტაჟი არ ყოფილა მედიის სპექტაკლი და არც რუსეთის ხელისუფლებისა და ეკლესიის რეაქცია - გადამეტებული. ამაში უკეთესად გასარკვევად კი მოკლედ გადავხედოთ იმ ვრცელ თემას, რასაც მართლმადიდებლობის პოლიტიკური შინაარსი გადმოგვცემს თავისი მრავალსაუკუნოვანი ტრადიციებითა და სახეცვლილებებით.
პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ მართლმადიდებელი ეკლესია, განსხვავებით კათოლიკურისაგან, არასდროს ყოფილა სუვერენული და საერო ხელისუფლებისგან გამიჯნული. ის შეიქმნა სახელმწიფო იდეოლოგიად ბიზანტიის იმპერიისა, რომელიც საკუთარ თავს ღვთაებრივი წესრიგის მიწიერ განსახიერებად განიხილავდა, და მისი მთავარი ფუნქცია მიწაზე აშენებული ამ საკრალური წესრიგის დაცვა იყო. განსხვავებით კათოლიციზმისგან, მართლმადიდებლობა „ნაციონალური“, ავტოკეფალური ეკლესიებისგან შედგება, რომლებშიც წირვა-ლოცვა ადგილობრივ ენებზე სრულდება და თითოეულ ეკლესიასაც საკუთარი მეთაური ჰყავს. თუმცა კი მართლმადიდებელი ეკლესიის სიმბოლური წინამძღოლი არა რომელიმე სასულიერო პირი, არამედ ბიზანტიის იმპერატორი იყო – ერთადერთი „ბასილევსი“, ხელმწიფე, რომელსაც მართლმადიდებელი პოლიტიკური თეოლოგია „ღმერთის ანალოგად“ მიიჩნევდა. იმპერატორი, რომელიც პანტოკრატორ ქრისტეს განასახიერებდა, იყო მართლმადიდებლობის საყრდენი ღერძი. ასეთ პირობებში არანაირი მნიშვნელობა ცალკეულ მართლმადიდებელ ეკლესიათა ავტოკეფალურობას არა აქვს. გადამწყვეტი მხოლოდ კეისარი და მისდამი დაქვემდებარებული ეკლესიაა. სხვათა შორის, ამავე ანალოგიით ქმნის სტალინი საბჭოთა იმპერიასაც, სადაც ყველა მოკავშირე თუ ავტონომიურ რესპუბლიკაში პარტიული ხელმძღვანელობა ადგილობრივი კადრებით კომპლექტდება და სამუშაო ენაც რუსულთან ერთად ყველგან ადგილობრივი ნაციონალური ენაა. სახელმწიფოს მოწყობის ეს პრინციპი „კორენიზაციის“ სახელითაა შესული საბჭოთა კავშირის ისტორიაში.
კიდევ ერთი ისტორიული მაგალითი რომ გავიხსენოთ: XI საუკუნის დასაწყისში, როდესაც საქართველოს მეფეები გიორგი I და ბაგრატ IV ბიზანტიასთან საომარ მდგომარეობაში იმყოფებიან, კათალიკოსი მელქისედეკი მადლობას უხდის ბიზანტიის იმპერატორებს ბასილისა და კონსტანტინეს სვეტიცხოვლის მშენებლობაში ფინანსური დახმარებისა და შემოწირულობებისათვის, აგრეთვე ოკუპირებულ ტაოს ტერიტორიაზე მისთვის 10 სოფლის ჩუქებისათვის. ეს კი მხოლოდ იმაზე მეტყველებს, რომ ქართული ეკლესია ლოიალურია არა ქართული სახელმწიფოსი, არამედ იმპერიის, როგორც მართლმადიდებლური პოლიტიკური წესრიგის განსახიერებისა. ეს ვითარება იცვლება დავით აღმაშენებლის მიერ მოწვეული რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების შედეგად.
რუის-ურბნისის საეკლესიო კრება, რომელიც მანკიერებასთან ბრძოლის პათეტიკურ სიმბოლოდაა ქცეული თანამედროვე ქართულ რიტორიკაში, სხვა არაფერი ყოფილა, გარდა საქართველოს მეფის მიერ ქართული ეკლესიის ბიზანტიისათვის წართმევისა და საკუთარი თავისთვის დაქვემდებარებისა, მთელი თავისი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობიანად, რომელიც საეროსა და სასულიერო ძალაუფლებების ერთ თანამდებობაში მოქცევას და მის სახელმწიფო მოხელედ ქცევას გულისხმობდა. ამ კრებაში რომ მორალი და „ქუაბ-ავაზაკთა“ პრობლემა წმინდად პროპაგანდისტული მხარეა, იმაშიც ჩანს, რომ სწორედ დავით აღმაშენებელი აიძულებს ეკლესიას ყველაზე მეტად არაეკლესიურ და ამორალურ საქციელს: აღსარების საიდუმლოს გაცემას! ფაქტობრივად, მთელი სამღვდელოება მეფის ჯაშუშად, ხოლო ეკლესია სადაზვერვო-საინფორმაციო სამსახურად გარდაიქმნება. თუმცა ეს არ ნიშნავს იმას, რომ „გავმზადებულვართ ახალ ბიზანტიად“, რაც მართლმადიდებელ სამყაროში წარმოუდგენელიც კი იყო და ვერც ქართველი მეფე ვერ ირქმევს ბასილევსის ტიტულს, - რადგანაც მართლმადიდებლური პოლიტიკური თეოლოგიით ერთადერთი ბასილევსი, ბიზანტიის კეისარი არსებობს, - არამედ საკუთარი სიძლიერის გამოსახატავად ირანული „შაჰინ შას“ („მეფეთა მეფის“) წოდებით იმოსება. რუის-ურბნისით საქართველოში პირველი ტოტალიტარული, საყოველთაო კონტროლსა და შიშზე დამყარებული სახელმწიფოს პრეცედენტი შედგა, რომელსაც პოლიტიკურად დასუსტებასთან ერთად ტრანსნაციონალურობისა და იმპერიულობის ყოველგვარი თეორიული შანსიც კი გაუქრა.
1453 წელს ბიზანტიის აღსასრულთან ერთად მართლმადიდებლური „სიმფონიაც“ კვდება და ერთი საუკუნის შემდეგ მის გაცოცხლებას იწყებს მოსკოვის სამთავრო, რომლის მიერ გაერთიანებული რუსეთიც საკუთარ თავს ახალ ბიზანტიად წარმოადგენს. თუმცა ზენაციონალური ბიზანტიისაგან განსხვავებით, რუსული ბიზანტინიზმი ერთი ეთნოსის – „წმინდა რუსეთის“ რჩეულობაზეა დამყარებული და ამით კონფლიქტში შედის იმპერიულ უნივერსალიზმთან. სწორედ ამ დეფიციტის შეცვლას ცდილობს პეტრე I, რომელსაც რუსეთში ევროპული წესები შემოაქვს და მთელი თავისი რეფორმებით საფუძველს უთხრის რუსულ ბიზანტინიზმს. აქედან მოყოლებული ჩნდება ორი რუსეთის – ტრადიციულ-„ბიზანტიურისა“ და ევროპულ-განმანათლებლურის იდეა, რომელიც XIX საუკუნეში სლავოფილებისა და მედასავლეთეების დაპირისპირებაში გამოიხატა. ოქტომბრის რევოლუციითა და სტალინის რეჟიმის დამყარებით, რუსეთში კვლავაც ბიზანტიური მოდელი იმარჯვებს, თანაც სწორედ მის პირვანდელ სახესთან უფრო მეტად მიახლოებით, ვიდრე ეს რუსულ მესიანიზმში იყო. ოღონდ, ბიზანტიისგან განსხვავებით, ეკლესიისა და მართლმადიდებლობის ადგილი საბჭოთა იდეოლოგიასა და მმართველ კომუნისტურ პარტიას, თეოკრატიისა - იდეოკრატიას უკავია.
იდეოკრატიული სახელმწიფო – ესაა თეოკრატია ღმერთის გარეშე. საბჭოთა კავშირის დანგრევა, ბიზანტინიზმის პერსპექტივიდან, ისეთივე კატასტროფა იყო, როგორიც კონსტანტინოპოლის დაცემა. დამარცხდა არა მხოლოდ სოციალისტური წყობილება და საბჭოთა სისტემა, არამედ დაიშალა ის ზე-პოლიტიკური საძირკველიც, რომელზედაც ან რომელთან ჭიდილშიც რუსული კულტურა იდგა. ასეთ ვითარებაში კვდომის პირას მყოფ რუსულ მართლმადიდებლურ-ნაციონალურ იდეას მხსნელად პუტინი მოევლინა. სწორედ პუტინმა აღადგინა ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ის სიმფონიური თანამშრომლობის პრინციპი, რომელზეც დუგინი საუბრობს. რუსეთის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ დაიბრუნა თავისი ძველი, ლამის პეტრე პირველამდელი ადგილი და ფუნქცია, როგორც ყველაფერ უცხოსა და დასავლურის მიმართ მტრულისა და მუდამ ერესის წინააღმდეგ მებრძოლი იდეოლოგიური აპარატისა.
ამ ფაქტორების გათვალისწინებით, Pussy Riot -ის აქცია ყველაზე ძლიერი და ზუსტად მონიშნულ მიზანში მოხვედრილი დარტყმა იყო რუსულ-მართლმადიდებლური პოლიტიკური სისტემისათვის, რომელსაც პუტინის რეჟიმი განასახიერებს. ჟიჟეკი ხსენებულ ლექციაზე ასეთ შეფასებას აძლევს პანკ გოგონათა ფენომენს: „პარადოქსია - Pussy Riot-ი იმიტომ იქცა გლობალურ ფენომენად, რადგანაც ის საკმაოდ ლოკალური, კონკრეტული, ძალიან რუსული ფენომენია. როდესაც თქვენ კონკრეტული, ნაციონალური და ლოკალური ხართ, სწორედ მაშინ ხდებით უნივერსალური.“ Pussy Riot-მა შეძლო დასავლური საპროტესტო ხელოვნების ფორმა გადმოეტანა რუსულ რეალობაში და მასში მთლიანად რუსული შინაარსი ჩაედო. ცნობილი რუსული საგალობლის თავიანთ პანკ-ვერსიაში ისინი ღვთისმშობელს მიმართავენ ვედრებით, განდევნოს პუტინი, მაგრამ საამისოდ ჯერ თავად ღვთისმშობელი უნდა გახდეს ფემინისტი! ამ მკრეხელობის შედეგად, ღვთისმშობელი უკვე აღარაა ეკლესიის საკუთრება და ის საპროტესტო კულტურის სიმბოლოდ გარდაისახება, რომელიც ამბოხებულ გოგონებთან ერთად ეკლესიის, პუტინის, კაგებეს და ფულის ალიანსს უპირისპირდება. Pussy Riot-ი რუსული იმპერიალიზმის წინააღმდეგ თავად რუსული კულტურის ამაღლებულ სიმბოლოებს იყენებს. ამგვარად, დახურულ კულტურულ სივრცეში უცხო ელემენტი კი არ შემოიჭრება, არამედ ერთგვარი მოკლე ჩართვის შედეგად შიგნიდან ნგრევას იწყებს.
მკრეხელობის, ერესის, მწვალებლობის რევოლუციური ძალა, - როგორც პოლიტიკური, ასევე კულტურული თვალსაზრისით, - სწორედ ისაა, რომ იგი სარწმუნოების ან კულტურის შეცვლას, მისგან გაქცევას კი არ გულისხმობს, არამედ მის შიგნით, მისი კანონებისა და ნორმების საწინააღმდეგოდ მოქმედებს, შიგნიდან აფეთქებს მის გალავანს და ჩაკეტილი და ლოკალური უნივერსალურ ორბიტაზე გაჰყავს. ასეთი მოვლენა კი ჯაჭვურ რეაქციებს წარმოშობს და მუდამ რელიგიასთან ალიანსში მყოფი კონსერვატიულობის წინააღმდეგ მიმართულ გლობალურ ფორმად გადაიქცევა. ამისი ერთ-ერთი რადიკალური მაგალითია უკრაინელ ფემინისტთა მოძრაობა „ფემენის“ აქცია. ამდენად, Pussy Riot-ი შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ თანამედროვე რადიკალური საპროტესტო კულტურის გლობალურ ფენომენად, რომელიც თანაბრად უჯანყდება როგორც რელიგიურ-პოლიტიკურ კონსერვატიზმს, ასევე გლობალურ ფინანსურ სამყაროსაც და ხელოვნების ტოტალურ გაკომერციულებას.
თუმცა, ამგვარი მოვლენა, ვფიქრობ, საქართველოს ჯერჯერობით არ ემუქრება. საქართველოში, სადაც წინასაარჩევნო კამპანია ერთ დიდ რელიგიურ დღესასწაულს ჰგავს და სადაც ნაციონალური მოძრაობა და ქართული ოცნება ერთმანეთს ეჯიბრებიან პირჯვრის წერასა და ხატებზე მთხვევაში და სამშობლოს ტირანიისგან თუ კრემლის ურჩხულისგან გათავისუფლების ფარსი სიკეთისა და ბოროტების ბრძოლის ესქატოლოგიურ ხარისხშია აყვანილი, შეუძლებელიც კია პროტესტი და კრიტიკა გაჩნდეს თავად ძალაუფლებისა და მისი მანიპულატორული მექანიზმების, სოციალური თუ პოლიტიკური ჩაგვრის მიმართ. საქართველოში პოლიტიკა პერსონიფიცირებულია და ის მთლიანად ამა თუ იმ მხსნელ ძალასთან იგივდება. Pussy Riot-ის, ისევე, როგორც ნებისმიერი შემდგარი შემოქმედებითი ამბოხის, ამოსავალი პრინციპი კი ისაა, რომ ამბოხებული "არავისიანია", არცერთი პოლიტიკური სტრუქტურის ინტერესებს არ გამოხატავს, მთლიანად სუვერენულია და თანაბრად უპირისპირდება ძალაუფლების ყველა ინსტიტუციას.
რუსეთის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ განგაშის ზარი შემოჰკრა და თებერვლიდან მოყოლებული თითქმის დღე არ გასულა, რომ რუსულ მედიაში თითო სამღვდელო პირს მაინც თავისი აღშფოთება არ გამოეხატა და დამნაშავეთა დასჯა არ მოეთხოვა. თავად პატრიარქმა კირილმა, რომელიც პანკ-აქციის ერთ-ერთი მთავარი სამიზნე იყო და მას „საგალობელში“ ასეთი სიტყვები ეძღვნებოდა - „Патриарх Гундяй верит в Путина, Лучше бы в Бога, сука, верил“, - მთელი რუსეთის მასშტაბით საყოველთაო ლოცვაც კი ჩაატარა მწვალებლობისა და ღვთის გმობის წინააღმდეგ. მართლმადიდებელმა ეკლესიამ 21-ე საუკუნეში უცებ სრული სიცხადით აჩვენა ის სახე, რაც ადრე ისტორიის სახელმძღვანელოებიდან თუ მხატვრული ლიტერატურიდან იყო ცნობილი: ერთი მხრივ, როგორც ძალაუფლების დამცველი და მისი ლეგიტიმურობის გარანტი და, მეორე მხრივ, როგორც სადამსჯელო ინსტანცია, რომლის უმთავრესი დანიშნულება სრული შეუწყნარებლობაა ყველა სახის „ერესის“ მიმართ, ანუ ყოველივე განსხვავებულისა და ახლისადმი, რომელიც მას არ აღიარებს უმაღლეს ავტორიტეტად, არ ემორჩილება, მის კრიტიკას ბედავს.
მას შემდეგ, რაც პანკ-ჯგუფის სამი წევრი დააპატიმრეს და პროკურატურამ მათთვის 7 წლით თავისუფლების აღკვეთა მოითხოვა, ეს ამბავი თანდათან საერთაშორისო სკანდალში გადაიზარდა. დაპატიმრებულთა მხარდასაჭერად უკვე ევროპისა და ამერიკის დიდ ქალაქებში ეწყობოდა და ეწყობა საპროტესტო აქციები, ხოლო დასავლეთის ქვეყნების ლიდერები, მათ შორის ამერიკის პრეზიდენტი ბარაკ ობამა და გერმანიის კანცლერი ანგელა მერკელი თავიანთ ოფიციალურ განცხადებებში გამოთქვამდნენ შეშფოთებას სამი ახალგაზრდა ქალის დაპატიმრებისა და მათი არაადეკვატურად მაღალი სასჯელის გამო. სასამართლომ 17 აგვისტოს დაპატიმრებულებს 2 წლით შრომა-გასწორების კოლონია მიუსაჯა. განაჩენმა და მანამდე მთელმა სასამართლო პროცესმა Pussy Riot-ი პროტესტისა და უსამართლობასთან ბრძოლის სიმბოლოდ აქცია რუსეთის მიმართ კრიტიკულად განწყობილ დასავლეთსა და პროდასავლური შეხედულებების რუსულ თუ პოსტსაბჭოთა საზოგადოებებში. დღეს უკვე ამ ამბის შესახებ არა მხოლოდ პოლიტიკოსები საუბრობენ, არამედ ლამის ყველა მეტ-ნაკლებად ცნობილი ინტელექტუალი საკუთარ ინტერპრეტაციას თუ არ გვთავაზობს, პოზიციის დაფიქსირებას მაინც ცდილობს.
ამ მრავალ მოსაზრებასა და კომენტარს შორის ორი მინდა გამოვყო, რომლებიც, ჩემი აზრით, განსაკუთრებით ზუსტად გადმოსცემს Pussy Riot-ის ფენომენისა და მათი ყველაზე ცნობილი აქციის არსს და მნიშვნელობას. პირველია პოპულარული თანამედროვე სლოვენი ფილოსოფოსი სლავოი ჟიჟეკი, თავისი მკვეთრად გამოხატული მემარცხენე-კრიტიკული პოზიციით ძალაუფლების სტრუქტურებისა და მექანიზმების მიმართ, რომელმაც სულ რამდენიმე დღის წინ მოსკოვში წაკითხულ ლექციებზე თქვა, რომ Pussy Riot-მა თავისი აქციებით რუსეთის ხელისუფლების ფარული უხამსობა გამოამჟღავნა. ანუ მან აიძულა რუსეთის ხელისუფლება. თავისი ის სახე ეჩვენებინა, რაც ჩვეულებრივ მდგომარეობაში არ არის ხილული. სამწუხაროდ, ჩემთვის უცნობია ის არგუმენტაცია, რომელიც ჟიჟეკმა თავისი მოსაზრების დასასაბუთებლად გამოიყენა. თუმცა, ამ მოსაზრების უკეთესად გაგებაში დაგვეხმარება ჟიჟეკისგან რადიკალურად განსხვავებული პოზიციების ულტრაკონსერვატორი რუსი ინტელექტუალი და პოლიტიკური მოაზროვნე ალექსანდრ დუგინი, რომელმაც, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ მის პათოსსა და შეთქმულებათა თეორიისაკენ სწრაფვას, ყველაზე ზუსტად აღწერა მომხდარი ამბის არსი და მნიშვნელობა, - კიდევ ვიმეორებ, დუგინისეული შეფასებებისგან დამოუკიდებლად. ამასთანავე, თემა, რაზეც დუგინი საუბრობს, - ძალაუფლებისა და ეკლესიის ურთიერთკავშირი რუსეთსა და, ზოგადად, მართლმადიდებელ სამყაროში, - მნიშვნელოვანია საქართველოსათვის, როგორც მართლმადიდებელი და, ამდენად, რუსეთთან კულტურულად საკმაოდ ახლოს მყოფი ქვეყნისათვის.
დუგინის თქმით, რუსეთი, რომლის ნაციონალური იდეაც ბიზანტიის იმპერიის მემკვიდრეობასა და, ამდენად, მართლმადიდებელი სამყაროს წინამძღოლობაზე დგას, ისწრაფვის საერო და სასულიერო ხელისუფლებების „სიმფონიისაკენ“, რაც ბიზანტიური ყაიდის კონსერვატორული პოლიტიკის ამოსავალი პრინციპია. ხელისუფლება, რომელიც საეროსა და სასულიეროს ჰარმონიულ ურთიერთთანამშრომლობას გულისხმობს, საკრალურია და მასზე თავდასხმა, რუსეთის პოლიტიკური სხეულის ყველაზე სათუთ და მგრძნობიარე წერტილზე თავდასხმაა.
Pussy Riot-მა, რასაც სრულიად მართებულად აღნიშნავს დუგინიც, სწორედ ეს შეძლო და თავისი აქციით, - ერთი ცნობილი რუსული ზღაპრის ალეგორია რომ მოვიშველიოთ, - იმ კვერცხს შეეხო, რომელშიც უკვდავი კაშჩეის სიცოცხლის დამცველი ნემსი ინახება. შესაბამისად, ამან ხელისუფლების ორივე ინსტანციის განგაში გამოიწვია და სახელმწიფოც და ეკლესიაც სრული პარანოიით შეეცადა წინ აღდგომოდა ხუთ გოგონას, რომლებსაც ისინი რუსეთისა და მართლმადიდებლობის წინააღმდეგ მიმართული საერთაშორისო შეთქმულების ინსტრუმენტებადაც წარმოაჩენდნენ. ანუ, შეიძლება დამაჯერებლობით ითქვას, რომ არც პანკი გოგონების მიმართ ატეხილი აჟიოტაჟი არ ყოფილა მედიის სპექტაკლი და არც რუსეთის ხელისუფლებისა და ეკლესიის რეაქცია - გადამეტებული. ამაში უკეთესად გასარკვევად კი მოკლედ გადავხედოთ იმ ვრცელ თემას, რასაც მართლმადიდებლობის პოლიტიკური შინაარსი გადმოგვცემს თავისი მრავალსაუკუნოვანი ტრადიციებითა და სახეცვლილებებით.
პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ მართლმადიდებელი ეკლესია, განსხვავებით კათოლიკურისაგან, არასდროს ყოფილა სუვერენული და საერო ხელისუფლებისგან გამიჯნული. ის შეიქმნა სახელმწიფო იდეოლოგიად ბიზანტიის იმპერიისა, რომელიც საკუთარ თავს ღვთაებრივი წესრიგის მიწიერ განსახიერებად განიხილავდა, და მისი მთავარი ფუნქცია მიწაზე აშენებული ამ საკრალური წესრიგის დაცვა იყო. განსხვავებით კათოლიციზმისგან, მართლმადიდებლობა „ნაციონალური“, ავტოკეფალური ეკლესიებისგან შედგება, რომლებშიც წირვა-ლოცვა ადგილობრივ ენებზე სრულდება და თითოეულ ეკლესიასაც საკუთარი მეთაური ჰყავს. თუმცა კი მართლმადიდებელი ეკლესიის სიმბოლური წინამძღოლი არა რომელიმე სასულიერო პირი, არამედ ბიზანტიის იმპერატორი იყო – ერთადერთი „ბასილევსი“, ხელმწიფე, რომელსაც მართლმადიდებელი პოლიტიკური თეოლოგია „ღმერთის ანალოგად“ მიიჩნევდა. იმპერატორი, რომელიც პანტოკრატორ ქრისტეს განასახიერებდა, იყო მართლმადიდებლობის საყრდენი ღერძი. ასეთ პირობებში არანაირი მნიშვნელობა ცალკეულ მართლმადიდებელ ეკლესიათა ავტოკეფალურობას არა აქვს. გადამწყვეტი მხოლოდ კეისარი და მისდამი დაქვემდებარებული ეკლესიაა. სხვათა შორის, ამავე ანალოგიით ქმნის სტალინი საბჭოთა იმპერიასაც, სადაც ყველა მოკავშირე თუ ავტონომიურ რესპუბლიკაში პარტიული ხელმძღვანელობა ადგილობრივი კადრებით კომპლექტდება და სამუშაო ენაც რუსულთან ერთად ყველგან ადგილობრივი ნაციონალური ენაა. სახელმწიფოს მოწყობის ეს პრინციპი „კორენიზაციის“ სახელითაა შესული საბჭოთა კავშირის ისტორიაში.
კიდევ ერთი ისტორიული მაგალითი რომ გავიხსენოთ: XI საუკუნის დასაწყისში, როდესაც საქართველოს მეფეები გიორგი I და ბაგრატ IV ბიზანტიასთან საომარ მდგომარეობაში იმყოფებიან, კათალიკოსი მელქისედეკი მადლობას უხდის ბიზანტიის იმპერატორებს ბასილისა და კონსტანტინეს სვეტიცხოვლის მშენებლობაში ფინანსური დახმარებისა და შემოწირულობებისათვის, აგრეთვე ოკუპირებულ ტაოს ტერიტორიაზე მისთვის 10 სოფლის ჩუქებისათვის. ეს კი მხოლოდ იმაზე მეტყველებს, რომ ქართული ეკლესია ლოიალურია არა ქართული სახელმწიფოსი, არამედ იმპერიის, როგორც მართლმადიდებლური პოლიტიკური წესრიგის განსახიერებისა. ეს ვითარება იცვლება დავით აღმაშენებლის მიერ მოწვეული რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების შედეგად.
რუის-ურბნისის საეკლესიო კრება, რომელიც მანკიერებასთან ბრძოლის პათეტიკურ სიმბოლოდაა ქცეული თანამედროვე ქართულ რიტორიკაში, სხვა არაფერი ყოფილა, გარდა საქართველოს მეფის მიერ ქართული ეკლესიის ბიზანტიისათვის წართმევისა და საკუთარი თავისთვის დაქვემდებარებისა, მთელი თავისი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობიანად, რომელიც საეროსა და სასულიერო ძალაუფლებების ერთ თანამდებობაში მოქცევას და მის სახელმწიფო მოხელედ ქცევას გულისხმობდა. ამ კრებაში რომ მორალი და „ქუაბ-ავაზაკთა“ პრობლემა წმინდად პროპაგანდისტული მხარეა, იმაშიც ჩანს, რომ სწორედ დავით აღმაშენებელი აიძულებს ეკლესიას ყველაზე მეტად არაეკლესიურ და ამორალურ საქციელს: აღსარების საიდუმლოს გაცემას! ფაქტობრივად, მთელი სამღვდელოება მეფის ჯაშუშად, ხოლო ეკლესია სადაზვერვო-საინფორმაციო სამსახურად გარდაიქმნება. თუმცა ეს არ ნიშნავს იმას, რომ „გავმზადებულვართ ახალ ბიზანტიად“, რაც მართლმადიდებელ სამყაროში წარმოუდგენელიც კი იყო და ვერც ქართველი მეფე ვერ ირქმევს ბასილევსის ტიტულს, - რადგანაც მართლმადიდებლური პოლიტიკური თეოლოგიით ერთადერთი ბასილევსი, ბიზანტიის კეისარი არსებობს, - არამედ საკუთარი სიძლიერის გამოსახატავად ირანული „შაჰინ შას“ („მეფეთა მეფის“) წოდებით იმოსება. რუის-ურბნისით საქართველოში პირველი ტოტალიტარული, საყოველთაო კონტროლსა და შიშზე დამყარებული სახელმწიფოს პრეცედენტი შედგა, რომელსაც პოლიტიკურად დასუსტებასთან ერთად ტრანსნაციონალურობისა და იმპერიულობის ყოველგვარი თეორიული შანსიც კი გაუქრა.
1453 წელს ბიზანტიის აღსასრულთან ერთად მართლმადიდებლური „სიმფონიაც“ კვდება და ერთი საუკუნის შემდეგ მის გაცოცხლებას იწყებს მოსკოვის სამთავრო, რომლის მიერ გაერთიანებული რუსეთიც საკუთარ თავს ახალ ბიზანტიად წარმოადგენს. თუმცა ზენაციონალური ბიზანტიისაგან განსხვავებით, რუსული ბიზანტინიზმი ერთი ეთნოსის – „წმინდა რუსეთის“ რჩეულობაზეა დამყარებული და ამით კონფლიქტში შედის იმპერიულ უნივერსალიზმთან. სწორედ ამ დეფიციტის შეცვლას ცდილობს პეტრე I, რომელსაც რუსეთში ევროპული წესები შემოაქვს და მთელი თავისი რეფორმებით საფუძველს უთხრის რუსულ ბიზანტინიზმს. აქედან მოყოლებული ჩნდება ორი რუსეთის – ტრადიციულ-„ბიზანტიურისა“ და ევროპულ-განმანათლებლურის იდეა, რომელიც XIX საუკუნეში სლავოფილებისა და მედასავლეთეების დაპირისპირებაში გამოიხატა. ოქტომბრის რევოლუციითა და სტალინის რეჟიმის დამყარებით, რუსეთში კვლავაც ბიზანტიური მოდელი იმარჯვებს, თანაც სწორედ მის პირვანდელ სახესთან უფრო მეტად მიახლოებით, ვიდრე ეს რუსულ მესიანიზმში იყო. ოღონდ, ბიზანტიისგან განსხვავებით, ეკლესიისა და მართლმადიდებლობის ადგილი საბჭოთა იდეოლოგიასა და მმართველ კომუნისტურ პარტიას, თეოკრატიისა - იდეოკრატიას უკავია.
იდეოკრატიული სახელმწიფო – ესაა თეოკრატია ღმერთის გარეშე. საბჭოთა კავშირის დანგრევა, ბიზანტინიზმის პერსპექტივიდან, ისეთივე კატასტროფა იყო, როგორიც კონსტანტინოპოლის დაცემა. დამარცხდა არა მხოლოდ სოციალისტური წყობილება და საბჭოთა სისტემა, არამედ დაიშალა ის ზე-პოლიტიკური საძირკველიც, რომელზედაც ან რომელთან ჭიდილშიც რუსული კულტურა იდგა. ასეთ ვითარებაში კვდომის პირას მყოფ რუსულ მართლმადიდებლურ-ნაციონალურ იდეას მხსნელად პუტინი მოევლინა. სწორედ პუტინმა აღადგინა ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ის სიმფონიური თანამშრომლობის პრინციპი, რომელზეც დუგინი საუბრობს. რუსეთის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ დაიბრუნა თავისი ძველი, ლამის პეტრე პირველამდელი ადგილი და ფუნქცია, როგორც ყველაფერ უცხოსა და დასავლურის მიმართ მტრულისა და მუდამ ერესის წინააღმდეგ მებრძოლი იდეოლოგიური აპარატისა.
ამ ფაქტორების გათვალისწინებით, Pussy Riot -ის აქცია ყველაზე ძლიერი და ზუსტად მონიშნულ მიზანში მოხვედრილი დარტყმა იყო რუსულ-მართლმადიდებლური პოლიტიკური სისტემისათვის, რომელსაც პუტინის რეჟიმი განასახიერებს. ჟიჟეკი ხსენებულ ლექციაზე ასეთ შეფასებას აძლევს პანკ გოგონათა ფენომენს: „პარადოქსია - Pussy Riot-ი იმიტომ იქცა გლობალურ ფენომენად, რადგანაც ის საკმაოდ ლოკალური, კონკრეტული, ძალიან რუსული ფენომენია. როდესაც თქვენ კონკრეტული, ნაციონალური და ლოკალური ხართ, სწორედ მაშინ ხდებით უნივერსალური.“ Pussy Riot-მა შეძლო დასავლური საპროტესტო ხელოვნების ფორმა გადმოეტანა რუსულ რეალობაში და მასში მთლიანად რუსული შინაარსი ჩაედო. ცნობილი რუსული საგალობლის თავიანთ პანკ-ვერსიაში ისინი ღვთისმშობელს მიმართავენ ვედრებით, განდევნოს პუტინი, მაგრამ საამისოდ ჯერ თავად ღვთისმშობელი უნდა გახდეს ფემინისტი! ამ მკრეხელობის შედეგად, ღვთისმშობელი უკვე აღარაა ეკლესიის საკუთრება და ის საპროტესტო კულტურის სიმბოლოდ გარდაისახება, რომელიც ამბოხებულ გოგონებთან ერთად ეკლესიის, პუტინის, კაგებეს და ფულის ალიანსს უპირისპირდება. Pussy Riot-ი რუსული იმპერიალიზმის წინააღმდეგ თავად რუსული კულტურის ამაღლებულ სიმბოლოებს იყენებს. ამგვარად, დახურულ კულტურულ სივრცეში უცხო ელემენტი კი არ შემოიჭრება, არამედ ერთგვარი მოკლე ჩართვის შედეგად შიგნიდან ნგრევას იწყებს.
მკრეხელობის, ერესის, მწვალებლობის რევოლუციური ძალა, - როგორც პოლიტიკური, ასევე კულტურული თვალსაზრისით, - სწორედ ისაა, რომ იგი სარწმუნოების ან კულტურის შეცვლას, მისგან გაქცევას კი არ გულისხმობს, არამედ მის შიგნით, მისი კანონებისა და ნორმების საწინააღმდეგოდ მოქმედებს, შიგნიდან აფეთქებს მის გალავანს და ჩაკეტილი და ლოკალური უნივერსალურ ორბიტაზე გაჰყავს. ასეთი მოვლენა კი ჯაჭვურ რეაქციებს წარმოშობს და მუდამ რელიგიასთან ალიანსში მყოფი კონსერვატიულობის წინააღმდეგ მიმართულ გლობალურ ფორმად გადაიქცევა. ამისი ერთ-ერთი რადიკალური მაგალითია უკრაინელ ფემინისტთა მოძრაობა „ფემენის“ აქცია. ამდენად, Pussy Riot-ი შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ თანამედროვე რადიკალური საპროტესტო კულტურის გლობალურ ფენომენად, რომელიც თანაბრად უჯანყდება როგორც რელიგიურ-პოლიტიკურ კონსერვატიზმს, ასევე გლობალურ ფინანსურ სამყაროსაც და ხელოვნების ტოტალურ გაკომერციულებას.
თუმცა, ამგვარი მოვლენა, ვფიქრობ, საქართველოს ჯერჯერობით არ ემუქრება. საქართველოში, სადაც წინასაარჩევნო კამპანია ერთ დიდ რელიგიურ დღესასწაულს ჰგავს და სადაც ნაციონალური მოძრაობა და ქართული ოცნება ერთმანეთს ეჯიბრებიან პირჯვრის წერასა და ხატებზე მთხვევაში და სამშობლოს ტირანიისგან თუ კრემლის ურჩხულისგან გათავისუფლების ფარსი სიკეთისა და ბოროტების ბრძოლის ესქატოლოგიურ ხარისხშია აყვანილი, შეუძლებელიც კია პროტესტი და კრიტიკა გაჩნდეს თავად ძალაუფლებისა და მისი მანიპულატორული მექანიზმების, სოციალური თუ პოლიტიკური ჩაგვრის მიმართ. საქართველოში პოლიტიკა პერსონიფიცირებულია და ის მთლიანად ამა თუ იმ მხსნელ ძალასთან იგივდება. Pussy Riot-ის, ისევე, როგორც ნებისმიერი შემდგარი შემოქმედებითი ამბოხის, ამოსავალი პრინციპი კი ისაა, რომ ამბოხებული "არავისიანია", არცერთი პოლიტიკური სტრუქტურის ინტერესებს არ გამოხატავს, მთლიანად სუვერენულია და თანაბრად უპირისპირდება ძალაუფლების ყველა ინსტიტუციას.