ქსენოფობია: უცხოს შიშის უცნაურად თანამედროვე ისტორია

სალომე ასათიანის პოდკასტი

ქსენოფობია: უცხოს შიშის უცნაურად თანამედროვე ისტორია

როგორ უნდა დაწერო რაღაცის ისტორია, თუკი ეს „რაღაც“ უნივერსალურია, ადამიანურია, თუკი ის ყოველთვის იყო?

გონებაში ეს კითხვები მიტრიალებდა, როცა ახლახან ხელში ჩამივარდა ამერიკელი ისტორიკოსის და ფსიქიატრის, ჯორჯ მაკარის წიგნი სათაურით „შიშისა და უცხოების შესახებ: ქსენოფობიის ისტორია“. რადგან ქსენოფობია - ანუ უცხო, განსხვავებული ადამიანების, „სხვების“ მიმართ ირაციონალური შიში - ხომ თითქოს ყველა ჩვენგანის კულტურულ მახსოვრობაში, ან საერთოდაც გენეტიკურ კოდშია ჩადებული; ის, ადამიანებს, როგორც იტყვიან ხოლმე დასაბამიდანვე გვახასიათებს - ყოველ შემთხვევაში არარადიკალური, „საბაზისო“ ფორმით.

მაგრამ ეს ასე არ არის - გვეუბნება ამ წიგნის ავტორი, რომელსაც „ასათიანის კუთხეში“ უკვე მეორედ ვმასპინძლობთ; ჯორჯ მაკარის ფსიქოანალიზის ისტორიის შესახებ აქვს დაწერილი საეტაპო წიგნები, და წლების წინ ის ჩვენც ზიგმუნდ ფროიდისადმი მიძღვნილ ეპიზოდში გვსტუმრობდა. „კი, ჩვენ ნამდვილად გვაქვს უცხოების შიშის მიმართ მიდრეკილება; მაგრამ, ამავე დროს, გვაქვს მიდრეკილება სხვა ადამიანებთან, უცხოებთან ვითანამშრომლოთ, უცხოები შეგვიყვარდეს, შევქმნათ ოჯახები, თემები, ახალი ერები. მათ, ვინც თვლის, რომ ქსენოფობია ბიოლოგიური, უნივერსალური ფენომენია, არ რჩებათ სივრცე საიმისოდ, რომ დასვან კითხვები - რატომ ჩნდება უცხოს მიმართ ირაციონალური შიში ერთ ადამიანში და არა მეორეში, აქ და არა იქ, მაშინ და არა ახლა“.

ჯორჯ მაკარი

თავის ბრწყინვალე წიგნში ჯორჯ მაკარი ბევრ სფეროს მოიცავს - საკუთრივ „ქსენოფობიის“ ეტიმოლოგიის გარდა, ის მოიხმობს ფსიქოლოგიას, სოციოლოგიას, ფილოსოფიას; და ისევ და ისევ უბრუნდება კითხვას - რატომ უბიძგებს ქსენოფობია ადამიანებს წარმოუდგენელი სისასტიკის აქტების ჩადენისკენ. მაკარი წერს ანტიკურ საბერძნეთზე და რომზე, ევროპულ მოდერნულობაზე და შეერთებულ შტატებზე. და წერს დასავლეთის კოლონიურ გაფართოებაზე - რომელთანაც, როგორც ირკვევა, ტერმინ „ქსენოფობიას“ პარადოქსული და ირონიული ისტორია აკავშირებს.

ეს კომპოზიტი ტერმინი ძველი ბერძნული ენის ორ სიტყვას - „უცხოს“ და „შიშს“ - აერთიანებს, მაგრამ ანტიკური საბერძნეთის ტექსტებში „ქსენოფობია“ არსად გვხვდება. ეს ტერმინი მყარად 1900 წელს მკვიდრდება - როცა საფრანგეთის პრესა თავის მკითხველს ატყობინებს, რომ ჩინეთში ფეხი მოიკიდა საშინელმა საფრთხემ, სახელად „la xénophobie”. ჩინეთში იმ დროს გაღატაკებული მოსახლეობა განწირულ ამბოხებას უწყობს იქ გაბატონებულ უცხოელებს - გერმანელებს, ბრიტანელებს, ფრანგებს, რუსებს, იაპონელებს. საფრანგეთის პრესა გადაწყვეტს რომ ამბოხებულებს „ქსენოფობია“ ამოძრავებს, და ამ სიტყვას და შეფასებას ევროპის სხვა სახელმწიფოებიც სწრაფად და უპრობლემოდ აიტაცებენ. მყარდება მოსაზრება, რომ ყველგან, სადაც მკვიდრი მოსახლეობა კოლონიზატორებს წინააღმდეგობით ხვდება - აფრიკაში, აზიაში, ლათინურ ამერიკაში - დაპყრობილ ხალხს დასავლელების მიმართ „ქსენოფობია“ მართავს. ამდენად - და პარადოქსულად - ცნება „ქსენოფობია“ დიდწილად თავადაა კოლონიური და რასისტული კონტექსტების ნაყოფი.

იმ დროში დასავლეთში ჯერ არ არსებობს ჯეროვანი აღქმა, თუ მაინც რა არის მისი კოლონიური ექსპანსიის ფორმები, ან როგორია თავად ევროპელებში შემხვედრი რასიზმი და ქსენოფობია. თუმცა ორი მსოფლიო ომის, დეკოლონიზაციის ტალღის, ჰოლოკოსტის ტრაგედიის და უმცირესობების გათავისუფლებისთვის ბრძოლის ფონზე „ქსენოფობია“ შინაარსს იცვლის და საკუთრივ დასავლეთის წიაღში შემხვედრ შიშს, სიძულვილს და უცხოებად, განსხვავებულებად მიჩნეული ადამიანების ჩაგვრასაც მიემართება. დღეს ამ ტერმინს ვიყენებთ როგორც უნივერსალური ეთიკური მნიშვნელობის ცნებას, რომელიც შემწყნარებლობის, თანასწორობის, ძმობის, სოლიდარობის მარცხს ნიშნავს.

დღეს ვიცით, რომ ეს ფენომენი ყველაზე მწვავე, ყველაზე ველურ წინაღობას უქმნის როგორც დემოკრატიულ წესრიგს, ისე ადამიანურ სიკეთესა და თანაგრძნობას. რადიკალური ქსენოფობია ბიძგს აძლევს პოგრომებს, რასისტულ თავდასხმებს, რელიგიურ სიძულვილს, გენოციდებს; მას მოტანილი აქვს ბევრი შემზარავი ნაყოფი - მონობა, ანტისემიტიზმი, ნაციზმი და ებრაელთა ჰოლოკოსტი, ბოშების დევნა ევროპაში, ინდუიზმის მიმდევრების და მუსლიმების შეტაკებები ინდოეთში, ეთნიკური წმენდა ყოფილ იუგოსლავიაში. ბევრი ანალიტიკოსი და აქტივისტი ქსენოფობიის შემზარავ შედეგებს ხედავს ღაზის ტრაგედიაშიც - რომ ესაა გამოძახილი დასავლეთის წარმოსახვისთვის ტრადიციული, ანტი-ისლამური სტერეოტიპებისა, რომლებიც მუსლიმებს და პალესტინელებს უნივერსალურად აიგივებს ტერორიზმთან და ძალადობასთან. ამგვარი ისლამოფობიური სტერეოტიპებით აზროვნება ადამიანების დეჰუმანიზაციას განაპირობებს - რითიც ირიბი და პერვერსიული სანქცია ეძლევა ჰამასის სისასტიკის გამო ზოგადად პალესტინელების დასჯას და განადგურებას.

ისლამოფობია, ანტისემიტიზმთან ერთად, დასავლური ქსენოფობიის ორი ისტორიული შენაკადია - გვეუბნება ჯორჯ მაკარი. ოღონდ თუ ჰოლოკოსტის კოშმარის შემდეგ დასავლეთს ანტისემიტიზმისთვის თვალის გასწორება მოუწია, ანტიმუსლიმური შეხედულებები არასოდეს დაქვემდებარებია სერიოზულ რეფლექსიას.

მართლაც - პირველი მოდერნული დასავლური იმპერია, ესპანეთი, მოსახლეობის „ჩვენიანებად“ და „უცხოებად“ დაყოფას სწორედ ებრაელებისა და მუსლიმების გაძევებით იწყებს, ხოლო ინკვიზიციით რელიგიურ „სხვებს“, ერეტიკოსებად მიჩნეულ ადამიანებს დევნის. ესპანეთისვე დაფინანსებით 1492 წელს იტალიელი ქრისტეფორე კოლუმბი ატლანტის ოკეანეს გადალახავს და „ახალ მსოფლიოს“ მიადგება - რითიც ევროპელებისგან განსხვავებული, მუქკანიანი ადამიანების მიმართ თვისებრივად ახლებური მასშტაბის ძალადობას გაეხსნება გზა.

ჩვენი სტუმრის წიგნში ბევრ შემზარავ ამბავს წაიკითხავთ სხვებად, უცხოებად მიჩნეული ადამიანების დეჰუმანიზაციის, ჩაგვრის, სიძულვილის, ექსპლუატაციის, განადგურების შესახებ - იქნება ეს კოლონიურ კონტექსტებში თუ საკუთრივ დასავლეთში, ასწლეულების წინ თუ მეოცე საუკუნის ფაშიზმისა და ნაციზმის დროს. მაგრამ „ქსენოფობიის ისტორიას“ უწყვეტად გასდევს სხვა დრამატურგიული ხაზიც - იმ ადამიანების ჯაჭვი, რომლებიც უშიშრად იმაღლებდნენ ხმას სხვების ჩაგვრის წინააღმდეგ, რითიც საუკუნეებით ადრე უყრიდნენ საფუძველს თანამედროვე ჰუმანისტურ ეთიკას. „ინდივიდისთვის სწორედ ეს არის უმთავრესი მორალური გამოცდა. მნიშვნელოვანი ის კი არ არის, რამდენად შეგიძლია ვიღაც სხვისი იმპერია გამოაცხადო ბოროტებად; მთავარი ისაა შეგიძლია თუ არა გახდე მორალური ხმა შენი საკუთარი იდენტობის, ხალხის წინააღმდეგ და განაცხადო, რომ რასაც ჩვენ ვაკეთებთ, არასწორია“ - გვეუბნება ჩვენი სტუმარი.

ამ ჰუმანისტური ტრადიციის ქვაკუთხედია კაცი სახელად ბართოლომე დე ლას კასასი - რომელიც მეთექვსმეტე საუკუნეში ააშკარავებს იმ სისასტიკეს, რასაც მისი თანამემამულეები სამხრეთ ამერიკაში იმპერიისა და ქრისტიანობის სახელით სჩადიან. „ვინ დაიჯერებს ამას?“ - ლას კასასი ასეთ წარწერას უკეთებს ილუსტრაციას, რომელზეც ესპანელი ჯარისკაცები ინდიელებს ხელებს და ცხვირებს აჭრიან. „მე თავად ვარ ამის თვითმხილველი, და თავადაც მიჭირს ამის დაჯერება“.

ეპიზოდში ვილაპარაკებთ ლას კასასის მიერ დაფუძნებული ჰუმანისტური ტრადიციის გამგრძელებლებზე - მათ შორის ვოლტერზე, ჯონ ლოკზე, ჯოზეფ კონრადზე, თავისი კოლონიალიზმის შავბნელი ბუნების აღმწერი ემბლემატური ტექსტით „წყვდიადის გული“; ვილაპარაკებთ ჰანა არენდტზე, სიმონ ვეიზე და რაფაელ ლემკინზე, რომელიც 1945 წელს ტერმინ „გენოციდს“ შექმნის.

რადგან დღეს - როცა გლობალიზაციის ეპოქაში ქსენოფობია განახლებული ძალით დაგვიბრუნდა და როცა მსოფლიოს ბევრ ადგილას კვლავ ძლიერდებიან ფაშისტოიდური ძალები, თავიანთი ქსენოფობიური რიტორიკით - იმედს სწორედ ამ გაბედული ხმებით ფორმირებულ ტრადიციაში თუ ვიპოვით. სიძულვილთან, ჩაგვრასთან და ქსენოფობიასთან ბრძოლა პროცესია, რომელსაც დასასრული არ აქვს, გვეუბნება ჯორჯ მაკარი. და იქვე შეგვახსენებს - თუკი არსებობენ ადამიანები, რომლებიც ჩვენივე ქსენოფობიის სარკეში გვახედებენ და ჩვენს კოლექტიურ სინდისს არ აძლევენ საშუალებას დაიძინოს, სიძულვილს ამ ბრძოლაში იოლი გამარჯვება არ უწერია.