თბილისიდან 60 კილომეტრში, საგარეჯოს სოფელ გომბორში საუკუნეზე მეტია ცხოვრობს უნიკალური ხალხი, რომლებიც თავს ლაიჯებს უწოდებენ. ენათმეცნიერთა ვიწრო წრის გარდა საქართველოში თათურ-ლაიჯური ეთნიკური ჯგუფის არსებობა საზოგადოებისთვის თითქმის უცნობია.
"გომბორში ერთი ადამიანი არ არის დარჩენილი ჩემი დეიდაშვილის და ჩემ გარდა, ვინც ლაიჯურად ლაპარაკობს. როცა ერთმანეთს ვხვდებით, ჩვენს ენაზე ვსაუბრობთ", - 89 წლის ეთერ ჯაფარ კიზი, როგორც საქართველოში მცხოვრები ყველა ლაიჯი, ქართულად მელაპარაკება და წუხს, რომ მის თვალწინ ილევა ის ხალხი, ვისაც ბავშვობიდან ლაიჯურად ელაპარაკებოდა.
"90 ადამიანი ჩემი ხელით გავისტუმრე საფლავში. მე თვითონ შევახვიე, მე თვითონ დავბანე. ბევრი წავიდა, სოფელში ადამიანი აღარ დარჩა, გენაცვალე", - ამბობს ის.
ეთერი ბოლო წლებია, რაც მიცვალებულებს აცილებს იმქვეყნად, თორემ მანამდე, 40 წელი საბჭოთა კოლმეურნეობაში გაატარა, სოფლის დეპუტატიც იყო. სამაგალითო შრომისთვის წითელი მედლები მოსკოვიდან თავად ჩამოვიდა ჩემთანო, - ამბობს 8 შვილის დედა.
"ჩვენ აქაური ვართ. დაბადებიდან აქ ვცხოვრობთ. საქართველო ჩვენი სამშობლოა. მამაჩემი და ბიძა ნახშირზე მუშაობდნენ", - ჰყვება ეთერ ჯაფარ კიზი.
Your browser doesn’t support HTML5
ეთერ ჯაფარ კიზი, გომბორის მკვიდრი
ოფიციალურად სოფელ გომბორში 300-მდე აზერბაიჯანული წარმოშობის ადამიანი ცხოვრობს. მათი ნახევარი თავს ლაიჯებს უწოდებს.
"აზერბაიჯანში, დაახლოებით, 25 000-მდე თათი ცხოვრობს. ამ 25 000-დან 10 000 სწორედ სოფელ ლაჰიჯში ცხოვრობს, ჩვენი ლაიჯების წარმოშობის სოფელში", - ამბობს ეთნიკურობისა და მულტიკულტურალიზმის ცენტრის ხელმძღვანელი გიორგი სორდია.
"ჩემი დედ-მამა ლაიჯები იყვნენ და მეც ლაიჯი ვარ, მაგრამ ვიწერებით აზერბაიჯანელებად, იმიტომ, რომ არც ჩვენი წიგნი გვაქვს, არც დამწერლობა. ჩემი ნათესავები დღესაც ისმაილის რაიონის სოფელ ლაჰიჯში [აზერბაიჯანი - რ.თ.] ცხოვრობენ. კონტაქტი არ გვაქვს, ვერ დავდივართ იქ, ჩემი ძმა იყო მხოლოდ წასული და უნახია ის ადგილი", - ჰყვება სოფლის 66 წლის მკვიდრი შაბაჯ ფაშაევა.
Your browser doesn’t support HTML5
შაბაჯ ფაშაევა
ვინ არიან ლაიჯები
"ლაიჯებს" ირანული წარმოშობა აქვთ. ეთნიკურობისა და მულტიკულტურალიზმის შესწავლის ცენტრის ხელმძღვანელის, გიორგი სორდიას კვლევით, გომბორელი ლაიჯები ეთნიკური თვალსაზრისით თათები არიან, თუმცა თავიანთ თათურ წარმოშობას უარყოფენ. საქართველოში გადმოსახლების შემდეგ მათ საკუთარი თავი ლაიჯებად გაიაზრეს, საკუთარ სალაპარაკო ენასაც ლაიჯურს უწოდებენ.
"მუსულმანები ვართ და აზერბაიჯანელებად ვითვლებით, მაგრამ ვიცით, რომ ლაიჯები ვართ", - გვეუბნება ფატიმა მირნაგიევა, 58 წლის.
Your browser doesn’t support HTML5
ფატიმა მირნაგიევა
მოსახლეობის აღწერის ოფიციალურ დოკუმენტებში საქართველომ ლაიჯები აზერბაიჯანელებად მოიხსენია. ბოლო, 2014 წლის აღწერის მონაცემებით, გომბორში სულ 304 "აზერბაიჯანელი" ცხოვრობს, აქედან, დაახლოებით, ნახევარზე ოდნავ მეტი თათურ ენაზე მოლაპარაკე ლაიჯებს მიეკუთვნება, დანარჩენი კი აზერბაიჯანულენოვანი "თათები" არიან, რომლებიც არა აზერბაიჯანის ლაჰიჯიდან, არამედ "ირანის აზერბაიჯანიდან" ჩამოვიდნენ. თათების ძირითადი ნაწილი, დაახლოებით, 300 000 ადამიანი, დღემდე ირანში ცხოვრობს.
მიგრაცია
ლაიჯები, ისევე როგორც სოფლის აზერბაიჯანულენოვანი "თათები" საქართველოში მე-20 საუკუნის 10-იანი წლებიდან სახლდებიან, - ირკვევა ქართველი ირანისტის მანანა კვაჭაძის მიერ შეგროვეული ეთნოგრაფიული მასალით.
ლაიჯები აზერბაიჯანის ისმაილის რაიონის სოფელ ლაჰიჯიდან გადმოსახლებულან, საიდანაც მომდინარეობს კიდეც მათი თვითსახელწოდება, ხოლო გომბორელი აზერბაიჯანელები - ირანის აზერბაიჯანიდან.
ორივე ჯგუფი თავდაპირველად მდინარე თურდოს სანაპიროზე, სოფელ პალდოსთან დასახლებულან, მოგვიანებით კი, მათმა უმეტესმა ნაწილმა გომბორის მახლობლად მოიყარა თავი, სადაც იმდროისათვის, ძირითადად, რუსულენოვანი მოსახლეობა ცხოვრობდა. ახლად გადმოსახლებულებს ცხოვრება გომბორის პატარ-პატარა მიწურებში დაუწყიათ. ტყეებში ნახშირს აგროვებდნენ და ამით ირჩენდნენ თავს.
სოფელი გომბორი გომბორის უღელტეხილზე, თელავისკენ მიმავალ გზაზეა. ის ზღვის დონიდან 1 050 მეტრის სიმაღლეზე მდებარეობს.
საბჭოთა დროს გომბორში მსხვილი სამხედრო ბაზა იყო განლაგებული. რუსი ოფიცრები და მათი ოჯახები, დაახლოებით, 600-მდე ადამიანი ლაიჯების გადმოსახლებამდე, აქაური მოსახლეობის უმრავლესობა იყო. თუმცა საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, 1991 წლიდან სამხედრო ბაზა გაუქმდა და რუსებმაც იქაურობა თანდათან მიატოვეს.
რა ვიცით ლაიჯების ენაზე?
ისტორიკოსი, აღმოსავლეთმცოდნე გიორგი სორდია, რომელიც ეთნიკურობისა და მულტიკულტურალიზმის ცენტრს ხელმძღვანელობს, ამბობს, რომ ლაიჯური ენა თათური ენის ლაიჯური კილოკავია. საკუთრივ თათური ენა კი ირანულ ენათა სამხრეთ-დასავლურ ჯგუფში შედის. ლინგვისტური თვალსაზრისით თათურს ყველაზე მეტი სიახლოვე სპარსულსა და ტაჯიკურთან აქვს. თათური ენა იუნესკოს მიერ საფრთხის ქვეშ მყოფ ენათა სიაშია.
"...რითიც საინტერესოა ეს ჯგუფი, სწორედ ლინგვისტური მახასიათებელია. ანუ, ირანულენოვანი მოსახლეობა საქართველოში, რომლებიც საკუთარ თავს ლაიჯებს უწოდებენ", - ამბობს გიორგი სორდია.
Your browser doesn’t support HTML5
გიორგი სორდია
ახალგაზრდები ლაიჯურ ენას უკვე აღარ ფლობენ, მათი უმეტესობა ორ - აზერბაიჯანულ-ქართულენოვანია. აზერბაიჯანელები და ლაიჯები ერთმანეთს შორის აზერბაიჯანულად საუბრობენ, ლაიჯები და აზერბაიჯანელები კი ქართველებთან - ქართულად.
სასკოლო განათლებასაც სოფლის ერთადერთ სკოლაში ქართულ ენაზე იღებენ. საბჭოთა პერიოდში სოფელში რუსულენოვანი სექტორიც ყოფილა, რის გამოც რუსულ ენასაც თავისუფლად ფლობენ როგორც ლაიჯები, ასევე აზერბაიჯანელები.
"ლაიჯურად ვერ ვსაუბრობ, მაგრამ კარგად მესმის", - ამბობს 18 წლის აბიტურიენტი ჯულიეტა ფაშაევა. ის, სოფლის სხვა თანატოლების მსგავსად, ქართულ საბავშვო ბაღში დადიოდა და სკოლაშიც ქართულად სწავლობდა, ამიტომ ქართულად თავისუფლად საუბრობს. იცის აზერბაიჯანული, რუსული და ინგლისურიც.
ჯულიეტა ფაშაევა
"ოჯახში ლაიჯურად თითქმის არ ვსაუბრობთ, უფრო აზერბაიჯანულად ან რუსულად. თანატოლებთან კი ძირითადად სულ ქართულად", - ამბობს ჯულიეტა.
რელიგია
ზოგმა ფიცარი მოიტანა, ზოგმა ლურსმანი, ზოგმა ფიზიკურად იმუშავა და ფატიმა მირნაგიევას სახლში სალოცავი ასე საერთო ძალებით მოაწყვეს. მეჩეთში სოფლის ქართული მოსახლეობაც დადის და რელიგიურ დღესასწაულებს ერთად აღნიშნავენ. ლაიჯები აღმსარებლობით შიიტი მუსლიმები არიან.
ლაიჯების სალოცავი სოფელ გომბორში
"მეჩეთში ქართველებიც მოდიან. შეპირდებიან [ღმერთს] რაღაცას და მოდიან. მოაქვთ ჩაი, შაქარი, რის პირობასაც დადებენ. რამდენჯერმე ცხვარი მოიტანეს ქართველებმა მეჩეთში. იმამ ჰუსეინის დაღუპვის დღეს ვგლოვობთ [სამგლოვიარო წეს შაჰსეი-ვაჰსეის ასრულებენ - რ.თ.]. 13 დღე მოდის ხალხი, მე-10 დღეს საკლავებს მოიტანენ, ვინ რასაც შეჰპირდა, მაგიდებს დავალაგებთ, დიდ ქვაბებში ვაკეთებთ და ვარიგებთ", - გვიყვება ფატიმა.
1960 წელს გომბორში აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთიდან, ფშავ-ხევსურეთიდან ეკოლოგიური მიგრანტები ჩაასახლეს. ამის შემდეგ სოფლის დემოგრაფიული სურათი შეიცვალა და 1964 წელს გომბორის მოსახლეობის უმრავლეობას უკვე ქართველები შეადგენდნენ.
"ეთნიკურად ძალიან ჭრელი სოფელი გვაქვს. ბუნებრივია, არის განსხვავება კულტურასა და ტრადიციებში, მაგრამ თანაცხოვრება კარგად გამოგვდის. ბაირამობისა თუ აღდგომის დღესასწაულზე ერთმანეთს ვეპატიჟებით მეგობრები, მეზობლები, კლასელები", - ამბობს ადგილობრივი და გომბორის საჯარო სკოლის დირექტორი ზურაბ ქისტაური.
სოფლის ცხოვრება გომბორში ყველასთვის ერთნაირია. ღანძილის სეზონზე, რომელიც მარტიდან მაისამდეა, ღანძილს კრეფენ, მაისის შემდეგ სოკოს სეზონი იწყება და ივნისიდან აგვისტომდე სოკოს კრეფენ, ამის მერე კაკლის სეზონი მოდის. ჰყავთ საქონელიც.
გომბორი
მათი ტრადიციული საქმიანობა, რაც აზერბაიჯანში დღემდე შემორჩენილია - სპილენძის დამუშავება და სპილენძის ნაკეთობების შექმნა - საქართველოში არ შემორჩა.
სოფლის მრავალფეროვნება
უკანასკნელი 2014 წლის მოსახლეობის აღწერის მონაცემებით, გომბორში სულ 681 ადამიანი ცხოვრობს, მათგან 304 აზერბაიჯანელია, 344 ქართველი, 31 რუსი, ასევე, რამდენიმე სომეხი და ოსი.
"სოფიო, სოსო, ლერიკო, აბრაამ, გოგია - ჩემი გვერდითა მეზობლები არიან. ერთს ჩემი ოთხი ბიჭივით ეწვება ჩემზე გული. ღმერთმა გაამრავლონ. ქორწილი, ქელეხი, დაბადების დღე სულ ერთად ვართ. აქ სოფელში შენ ქართველი, მე თათარი, შენ სომეხი ასეთი რამე არ არის. როცა ქორწილი გავაკეთე, ჯერ პირველად ჩემს მეზობლებს დავუძახე, სხვებს მერე", - ჰყვება ეთერ ჯაფარ კიზი.
"ჩვენთან არ იყო ერი-მერი, ცოტა რაღაც კი, მაგრამ მერე არაფერი. არც ვგრძნობდი, რომ მე ლაიჯი ვარ? მე ვარ აზერბაიჯანელი? სულ ერთნი ვართ-თქო, არ ვარჩევდით არასდროს. გინდა პური იყოს, გინდა მარილი, გინდა ქეიფი, უერთმეორედ ჩვენ ვერ ვიყავით. ის არ იყო, რომ ცარიელი თეფშები ერთმანეთთან წაგვეღო. ჩვენი სახლი - მაგათი სახლი, მათი სახლი - ჩვენი სახლი. ქვაბებით მიგვქონდა საჭმელი, დღეს უნდა ერთად ვიქეიფოთ. განსხვავება სულ არ იყო", - გვეუბნება შაბაჯ ფაშაევა.
"ნამდვილად უნიკალური ეთნიკური ჯგუფია, რომლებსაც მეტი ყურადღება სჭირდებათ. ჩემი რეკომენდაცია იქნება ხელისუფლების მიმართ, რომ ლაიჯებსაც სათანადო ყურადღება დაეთმოს. მინიმუმ ის, რომ ამ ეთნიკური ჯგუფის პოპულარიზაცია მოხდეს, რათა საზოგადოებამ გაიცნოს ჩვენი კულტურული და ლინგვისტური მრავალფეროვნება", - ამბობს გიორგი სორდია.