1831 წელს, რამდენიმე წლით ადრე, ვიდრე ლუი დაგერი პარიზში ფოტოგრაფიას შემოიტანდა, ნიჭიერი მხატვარი ფრედერიკ დიუბუა კავკასიაში ჩავიდა და თან სახატავი და ეპიკური მისია ჩაიტანა.
დიუბუას - შვეიცარიელ-პრუსიელ კეთილშობილ კაცს - რუსი მეფის ნიკოლოზ პირველისგან კურთხევა ჰქონდა, რუსეთის იმპერიის სამხრეთით მთიანი საზღვრის ჩანახატები გაეკეთებინა. დღეს ეს რეგიონი სომხეთი, საქართველო და აზერბაიჯანია.
ფრედერიკ დიუბუა (1798-1850) ფრანგულენოვანი ნევშატელიდან, დღევანდელი შვეიცარიიდან. დიუბუა ასევე ბევრს მოგზაურობდა ყირიმში.
დიუბუას ცხოვრებაზე ბევრი არაფერია ცნობილი, მაგრამ ის სამი წელი, რომელიც მან კავკასიაში მოგზაურობისას გაატარა (ხანდახან მასზე ამბობენ, რომ ჯაშუშობდა) იმდენად ნაყოფიერი იყო, რომ ევროპაში 11 ტომის საკმარისი მასალით დაბრუნდა. პლუს 5 უზარმაზარი, ილუსტრაციებით სავსე ატლასი.
ერთ-ერთი ტომის ყდა, რომელიც რადიო თავისუფლებას საქართველოს ეროვნულმა ბიბლიოთეკამ მოაწოდა.
დღეს დიუბუას ჩანახატები ძალიან იშვიათი და სათუთად დაცულია. 2017 წელს, კავკასიაში მოგზაურობის სრული კოლექცია აუქციონზე 154 ათას დოლარზე მეტად გაიყიდა. ატლასის სამი ტომი რუსეთის მუზეუმებში უნდა ინახებოდეს, ხოლო ერთი, უცნაური პრეისტორიით, საქართველოს ერთ პატარა ბიბლიოთეკაშია დაცული, განდგომილ რეგიონში, აფხაზეთში.
რამდენიმე წარუმატებელი მცდელობის შემდეგ რადიო თავისუფლებამ შეძლო საქართველოს ეროვნული ბიბლიოთეკიდან სამი ატლასის ასლები მოეპოვებინა. მადლობა, ბიბლიოთეკის გუნდს - ეს სურათები, რომელიც 200 წლის წინანდელია კრისტალურად სუფთა გამოსახულებით იბეჭდება.
ადგილმდებარეობა გადმოცემულია კავკასიის დღევანდელი საზღვრების მიხედვით.
ბიჭვინთის კათედრალი აფხაზეთში. მხატვარი ამბობს, ნიკოლოზ პირველმა ბრძანა ტაძარი აღედგინათ, მაგრამ „მე ის ისეთი დავხატე, როგორც შეკეთებამდე იყო. სახურავი დაშლილია და გუმბათს ბროწეულის ხეები ფარავს“.
ბაგრატის ტაძრის ნაშთი ქუთაისში. „ის 1691 წელს თურქებმა ააოხრეს, ააფეთქეს რა ციხე და მიმდებარე ნაგებობები“, - წერს დიუბუა.
დიუბუა აღწერს, რომ ტაძრის არქიტექტურა ბიზანტიური და სომხური სტილის ნაზავია.
მოკლე დასკვნაში, რომელმაც შესაძლოა ზოგიერთი ქართველი გააღიზიანოს ვკითხულობთ: „ბიზანტიური სტილი ინტერიერთანაა შეთავსებული, მაშინ როცა გარე ორნამენტები სომხური სტილის იმიტაციას წარმოადგენს“.
ბაგრატის ტაძარი სხვა კუთხიდან. დღეს ამ ნაგებობას დიუბუა ალბათ ვერ იცნობდა. აქაურობა მთლიანად აღდგენილია.
არარატის ხეობის ხედი ერევნის ციხიდან. დღეს იმ ადგილას, საიდანაც დიუბუა ამ ხედს ხატავდა დანგრეული ციხის ნაცვლად კონიაკის ქარხანა დგას.
ორი კაცი შამქორის მინარეთთან აზერბაიჯანში. ნაგებობა, რომელიც 1861 წლამდე დაინგრა 60 მეტრის სიმაღლის უნდა ყოფილიყო. ვარაუდობენ, რომ ის დაახლოებით მე-11 საუკუნეში აშენდა და გარემოს დასაზვერად გამოიყენებოდა.
ნაგებობა დიუბუას მიერ აღწერილია, როგორც სპარსული. ის აზერბაიჯანის ანკლავ ნახჭევანში მდებარეობს. უკან მეფურად ამოზიდულა არარატის „პირამიდები“. მკვლევარი აღნიშნავს: „მას შემდეგ, რაც ნახჭევანში ვიმოგზაურე, საშინელმა მიწისძვრამ, რომელიც 1840 წლის 20 ივნისს მოხდა, ეს ორი მონუმენტი დაანგრია. ისინი ახლა მხოლოდ ჩემს ნახატებზეღა არსებობენ“.
სომხეთში, ადგილს, სადაც კლდეებს შორის მოქცეული გეღარდის მონასტერია დიუბუა დიდი სომხეთის ყველაზე ველურ ხეობას უწოდებდა. დიუბუა ამტკიცებდა, რომ ამ მონასტრის ბერები ინახავდნენ შუბის წვერს, რომლითაც იესო განგმირეს და ნოეს კიდობნის ნაწილსაც.
დანგრეული ქალაქის ჯულფას ხედი ნახჭევანში. სომეხმა მკვლევარმა სიმონ მაგაკიანმა, რომელსაც ეს სივრცე ყურადღებით აქვს შესწავლილი რადიო თავისუფლებას უთხრა, რომ ჩანახატი ცნობილი სომხური სასაფლაოს კიდიდან უნდა იყოს გაკეთებული. სასაფლაო აზერბაიჯანელმა სამხედროებმა 2005 წელს გაანადგურეს.
მაგაკანიანი ვარაუდობს, რომ ნახატზე უფრო მეტი ხაჩქარი რომ დაეტანა, ენერგიული დიუბუაც კი ვერ აუვიდოდა მათზე გამოსახული დეტალების დახატვას.
„მხატვარმა რამდენიმე ათასიდან მხოლოდ ერთი ხაჩქარი დახატა, რომ მნახველს ის უკეთ აღექვა. რთულია, როცა ხაჩქარების ტყეში დგახარ და ცდილობ ის დახატო“, - ამბობს მაგაკიანი.
ჯულფას სასაფლაოს ქვის კრავის დეტალური ნახატი. კრავი ერთ-ერთ სასაფლაოზე იყო განთავსებული.
მთიანი ყარაბაღის ხედი, შუშას მაღალი კლდეებით. ეს ადგილი აზერბაიჯანელებისა და ეთნიკური სომხების შეტაკების არეალად იქცა. აქვე მიმდინარეობდა 2020 წლის ინტენსიური ბრძოლები.
მდინარე დებედა - დღეს ის ნაწილობრივ საქართველო-სომხეთის საზღვარს წარმოადგენს.
როგორც ჩანს, დიუბუას ძალიან მოეწონა მყარი ხიდი. ის მას აღწერს, როგორც „ორ აივანს, რომელიც მდინარეზეა გამოკიდებული და საშუალებას გაძლევს დინებით დატკბე“.
„ადრე აქ მეფემ დააარსა სოფელი, რომ მგზავრებს პურის ჭამა შეძლებოდათ“, - წერს მკვლევარი, - „დღეს არც სოფელია, არც ქარვასლა, მხოლოდ ხიდი დარჩა. მისი სიგრძე 400 ფუტია, სიგანე -14 ფუტი“.
კაპიუშონიან ანაფორებში გამოწყობილი სომეხი ბერები საუბრობენ ეჩმიაძინის ტაძართან, რომელიც ერევნიდან 20 კილომეტრში მდებარეობს. ნაგებობა დღემდე უცვლელად შემორჩა. ბევრი ისტორიკოსის აზრით, ის უძველესი ტაძარია მსოფლიოში.
ეკლესია ახალციხეში, საქართველო.
„სომხური სტილის მონუმენტების სერიას ვასრულებ სომხური ტაძრით ახალციხის მთაზე. ტაძარი აშენდა ადგილას, რომელიც ყველაზე კარგად იყო დაცული თურქების მიერ 1828 წლის შემოტევის დროს. ორმოები, რომელიც ტაძრის კედლებზე ჩანს, ზარბაზნიდან სროლის შედეგად არის დარჩენილი“, - წერს დიუბუა.