გადაცემაში ”მუსიკა, მუსიკა” და ჩემ ბლოგებში მე უკვე ავღნიშნე, რომ ძალიან მაინტერესებს თემა ”პოლიტიკური ხელოვნება და პოლიტიკა ხელოვნებაში”. კარგად მესმის ამ უზარმაზარი პრობლემის ჩემ მიერ დასმის პრეტენზიულობა, მაგრამ რას ვიზამ - ვერ გავექცევი იმას, რაც ნამდვილად მაღელვებს. ალბათ, უფრო მოკლედ საკითხი შეიძლება სამი ”ხ”-ს საშუალებით ჩამოყალიბდეს: ”ხელოვნება, ხელისუფლება, ხალხი”. დიდხანს ვიფიქრე, ამასთან დაკავშირებით რა მაგალითის მოყვანა შეიძლებოდა - მით უფრო, რომ რამდენიმე წლის წინ რუსულ-ებრაული წარმოშობის ამერიკელმა მუსიკათმცოდნემ სოლომონ ვოლკოვმა არსებულ პრობლემას უაღრესად საინტერესო ნაშრომი ”ხელოვანი და ბელადი” მიუძღვნა. ვოლკოვის წიგნში შოსტაკოვიჩისა და სტალინის ურთულესი ურთიერთობა იყო განხილული. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ის ზემოდ მოყვანილი სამსიტყვიანი ფორმულის მხოლოდ ორ მესამედს ეხებოდა.
ხანგრძლივი ფიქრის შემდეგ გადავწყვიტე ჩემი უსაყვარლესი კომპოზიტორის, სერგეი რახმანინოვის მაგალითზე სამივე კომპონენტი ერთობლიობაში განმეხილა. იმედი მაქვს, რომ მკითხველი რუსოფილიაში არ დამადანაშაულებს: საქმე ისაა, რომ საქართველოში რახმანინოვი ყოველთვის ძალიან უყვარდათ. ეს თანაბრად ეხებოდა საფორტეპიანო მუსიკის შემსრულებლებს და უბრალო მსმენელს. ძნელი სათქმელია, თუ რით იყო განპირობებული ასეთი განწყობა - არ არის გამორიცხული, რომ ამაში დიდ როლს თამაშობს კომპოზიტორის შემოქმედებაში შესამჩნევი აღმოსავლური ტენდენცია და ის გარემოება, რომ მისი ნაწარმოებების უმრავლესობაში ლაიტმოტივად ჟღერს საეკლესიო ზარები (ამასთან დაკავშირებით გავიხსენოთ სვანური ”ზარი”). დღეს თბილისის კონსერვატორიის მუზეუმში ინახება რახმანინოვის როიალი, რომელზეც ის უკრავდა 1911 წელს თბილისის საოპერო თეტრში გამართულ კონცერტზე. რახმანინოვი ლექსო თორაძის, ეთერ ანჯაფარიძის, ალექსანდრე კორსანტიას, ნანა დიმიტრიადის საყვარელი კომპოზიტორია. თავის კერპს ისინი შემოკლებით ”რახ”-ს უწოდებენ. უნდა აღინიშნოს, რომ მის ნაწარმოებებს საქართველოში გასული საუკუნის ორმოციან წლებშიც კი უკრავდნენ - ეს იყო დრო, როდესაც რუსეთში რახმანინოვი, ფაქტობრივად, ”პერსონა ნონ გრატად” ითვლებოდა: საბჭოთა ხელისუფალნი ამერიკაში მცხოვრებ ხელოვანს ანტიკომუნისტურ განწყობას არ პატიობდნენ. არადა, რა განწყობა უნდა ჰქონოდა მუსიკოსს, რომელსაც ე.წ. ”ოქტომბრის რევოლუციის” დროს გამხეცებულმა გლეხებმა მშობლიურ ივანოვკაში საყვარელი როიალი ფანჯრიდან გადაუგდეს?! გენიალურ კომპოზიტორს, დირიჟორს და პიანისტს ემიგრაციაში წასვლამ მუსიკის შექმნის და დოროჟორობის საშუალება მკვეთრად შეუზღუდა - ოჯახისათვის საარსებო თანხის მოსაპოვებლად ის იძულებული იყო შემოქმედების არეალი ფორტეპიანოზე დაკვრით შემოეფარგლა. სამშობლოსთან ყველა კონტაქტი იყო გაწყვეტილი...
ახლა კი გიამბობთ ისტორიას, რომლის კომენტარი მკითხველისთვის მიმინდვია. ამისთვის მცირე ხნით გადავინაცვლოთ გასული საუკუნის ორმოციანი წლების ნიუ-იორკში, სადაც მეორე მსოფლიო ომის მძიმე პერიოდშიც არ წყდება ინტენსიური საკონცერტო ცხოვრება. სახელგანთქმულ ”კარნეგი-ჰოლში” ტარდება სერგეი რახმანინოვის სოლო კონცერტი. დარბაზი მსმენელს ვერ იტევს. ჩვენგან განსხვავებით, დასავლეთში კონცერტები და სპექტაკლები ყოველგვარი დაგვიანების გარეშე, წუთი წუთზე იწყება. იმ დღეს მსმანელი ამაოდ ელოდა კონცერტის დროულად დაწყებას - პიანისტი სცენაზე არ გამოდიოდა. დარბაზის დირექციის შეწუხებული წარმომადგენლებმა რახმანინოვს საარტისტოში მიაკითხეს: ”რაშია საქმე, მისტერ რახმანინოვ?” - მიმართეს მათ მაესტროს. პასუხი მენეჯერებისათვის გამაოგნებელი აღმოჩნდა: ”ლოჟაში ზის საბჭოთა ელჩი, - თქვა რახმანინოვმა - სანამ ის არ წავა, მე კონცერტს არ დავიწყებო!”. მუსიკოსის ხისტი ხასიათის გათვალისწინებით, ნათელი იყო, რომ ის თავის გადაწყვეტილებას არ შეცვლიდა. დირექციის წარმომადგენელი იძულებული გახდა ელჩის ლოჟაში შესულიყო და საბჭოთა დიპლომატისთვის რახმანინოვის გადაწყვეტილების შესახებ მოეხსენებინა. ელჩმა უსიტყვოდ დატოვა დარბაზი. კონცერტი დაიწყო.
გავიდა სულ მცირე ხანი და საბჭოთა არმიას, რომელიც ფაშისტებს ებრძოდა, რახმანინოვმა გაუგზავნა საკუთარი სახსრებით შეძენილი მედიკამენტთა ვაგონი...
P.S. დიდი მუსიკოსის შთამომავლები არაფრით არ თანხმდებიან მისი ნეშტის ნიუ-იორკის სასაფლაოდან დღევანდელ რუსეთში გადასვენებაზე.
ხანგრძლივი ფიქრის შემდეგ გადავწყვიტე ჩემი უსაყვარლესი კომპოზიტორის, სერგეი რახმანინოვის მაგალითზე სამივე კომპონენტი ერთობლიობაში განმეხილა. იმედი მაქვს, რომ მკითხველი რუსოფილიაში არ დამადანაშაულებს: საქმე ისაა, რომ საქართველოში რახმანინოვი ყოველთვის ძალიან უყვარდათ. ეს თანაბრად ეხებოდა საფორტეპიანო მუსიკის შემსრულებლებს და უბრალო მსმენელს. ძნელი სათქმელია, თუ რით იყო განპირობებული ასეთი განწყობა - არ არის გამორიცხული, რომ ამაში დიდ როლს თამაშობს კომპოზიტორის შემოქმედებაში შესამჩნევი აღმოსავლური ტენდენცია და ის გარემოება, რომ მისი ნაწარმოებების უმრავლესობაში ლაიტმოტივად ჟღერს საეკლესიო ზარები (ამასთან დაკავშირებით გავიხსენოთ სვანური ”ზარი”). დღეს თბილისის კონსერვატორიის მუზეუმში ინახება რახმანინოვის როიალი, რომელზეც ის უკრავდა 1911 წელს თბილისის საოპერო თეტრში გამართულ კონცერტზე. რახმანინოვი ლექსო თორაძის, ეთერ ანჯაფარიძის, ალექსანდრე კორსანტიას, ნანა დიმიტრიადის საყვარელი კომპოზიტორია. თავის კერპს ისინი შემოკლებით ”რახ”-ს უწოდებენ. უნდა აღინიშნოს, რომ მის ნაწარმოებებს საქართველოში გასული საუკუნის ორმოციან წლებშიც კი უკრავდნენ - ეს იყო დრო, როდესაც რუსეთში რახმანინოვი, ფაქტობრივად, ”პერსონა ნონ გრატად” ითვლებოდა: საბჭოთა ხელისუფალნი ამერიკაში მცხოვრებ ხელოვანს ანტიკომუნისტურ განწყობას არ პატიობდნენ. არადა, რა განწყობა უნდა ჰქონოდა მუსიკოსს, რომელსაც ე.წ. ”ოქტომბრის რევოლუციის” დროს გამხეცებულმა გლეხებმა მშობლიურ ივანოვკაში საყვარელი როიალი ფანჯრიდან გადაუგდეს?! გენიალურ კომპოზიტორს, დირიჟორს და პიანისტს ემიგრაციაში წასვლამ მუსიკის შექმნის და დოროჟორობის საშუალება მკვეთრად შეუზღუდა - ოჯახისათვის საარსებო თანხის მოსაპოვებლად ის იძულებული იყო შემოქმედების არეალი ფორტეპიანოზე დაკვრით შემოეფარგლა. სამშობლოსთან ყველა კონტაქტი იყო გაწყვეტილი...
ახლა კი გიამბობთ ისტორიას, რომლის კომენტარი მკითხველისთვის მიმინდვია. ამისთვის მცირე ხნით გადავინაცვლოთ გასული საუკუნის ორმოციანი წლების ნიუ-იორკში, სადაც მეორე მსოფლიო ომის მძიმე პერიოდშიც არ წყდება ინტენსიური საკონცერტო ცხოვრება. სახელგანთქმულ ”კარნეგი-ჰოლში” ტარდება სერგეი რახმანინოვის სოლო კონცერტი. დარბაზი მსმენელს ვერ იტევს. ჩვენგან განსხვავებით, დასავლეთში კონცერტები და სპექტაკლები ყოველგვარი დაგვიანების გარეშე, წუთი წუთზე იწყება. იმ დღეს მსმანელი ამაოდ ელოდა კონცერტის დროულად დაწყებას - პიანისტი სცენაზე არ გამოდიოდა. დარბაზის დირექციის შეწუხებული წარმომადგენლებმა რახმანინოვს საარტისტოში მიაკითხეს: ”რაშია საქმე, მისტერ რახმანინოვ?” - მიმართეს მათ მაესტროს. პასუხი მენეჯერებისათვის გამაოგნებელი აღმოჩნდა: ”ლოჟაში ზის საბჭოთა ელჩი, - თქვა რახმანინოვმა - სანამ ის არ წავა, მე კონცერტს არ დავიწყებო!”. მუსიკოსის ხისტი ხასიათის გათვალისწინებით, ნათელი იყო, რომ ის თავის გადაწყვეტილებას არ შეცვლიდა. დირექციის წარმომადგენელი იძულებული გახდა ელჩის ლოჟაში შესულიყო და საბჭოთა დიპლომატისთვის რახმანინოვის გადაწყვეტილების შესახებ მოეხსენებინა. ელჩმა უსიტყვოდ დატოვა დარბაზი. კონცერტი დაიწყო.
გავიდა სულ მცირე ხანი და საბჭოთა არმიას, რომელიც ფაშისტებს ებრძოდა, რახმანინოვმა გაუგზავნა საკუთარი სახსრებით შეძენილი მედიკამენტთა ვაგონი...
P.S. დიდი მუსიკოსის შთამომავლები არაფრით არ თანხმდებიან მისი ნეშტის ნიუ-იორკის სასაფლაოდან დღევანდელ რუსეთში გადასვენებაზე.