“კრემლის მსახურად იქცა” - პაველ ლატუშკა ლუკაშენკაზე, ბელარუსზე, პარალელებზე საქართველოსთან

“საქართველო დღეს იმ ფაზაშია, რომელშიც ბელარუსი იყო 2020 წელს... ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ჩვენი შეცდომები არ გაიმეოროთ, ვერ წარმოიდგენთ, როგორ ინანებთ”, – ამბობს პაველ ლატუშკა – ბელარუსის ოპოზიციის ერთ-ერთი წამყვანი ფიგურა, ლუკაშენკას რეჟიმის ყოფილი კულტურის მინისტრი და ყოფილი ელჩი საფრანგეთში, დღეს იმავე რეჟიმის მიერ ძებნილი “ხელისუფლების ხელში ჩაგდების მცდელობისათვის“, სვეტლანა ციხანოუსკაიასთან ერთად. საკუთარ ქვეყანაში დაბრუნების შემთხვევაში ლატუშკას 18-წლიანი პატიმრობა ემუქრება. ლატუშკა დღეს ემიგრაციაში მყოფი ბელარუსის დემოკრატიული ძალების საგარეო ურთიერთობების წარმომადგენელია.

რადიო თავისუფლებასთან ინტერვიუში იგი ავლებს პარალელებს ბელარუსსა და დღევანდელ საქართველოს შორის, აღწერს, როგორია ცხოვრება ქვეყანაში, სადაც ერთი „ლაიკიც“ კი საკმარისია თავისუფლების დასაკარგად და აფრთხილებს ქართულ საზოგადოებას, რომ ქვეყანა „ბელარუსის ბედს გაიზიარებს, თუ გაჩერდება“. პაველ ლატუშკას ვაჟა თავბერიძე სტრასბურგში, ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის გაზაფხულის სესიაზე ესაუბრა.

რადიო თავისუფლება: შეგიძლიათ გვიამბოთ მსგავსებებზე ბელარუსში მომხდარსა და დღეს საქართველოში განვითარებულ მოვლენებს შორის? ბევრი ავლებს პარალელებს – რამდენად სამართლიანია ეს შედარება?

პაველ ლატუშკა: ვფიქრობ, რომ საქართველოში მოვლენები ძალიან მარტივად შეიძლება იმავე სცენარით წავიდეს, როგორიც ბელარუსში ვნახეთ. ტენდენცია უკვე სახეზეა.

ეს სცენარი კი დღეს გამოიყურება ასე: ბოლო ოთხ-ნახევარი წლის განმავლობაში ბელარუსი იძულებით დატოვა 600 ათასზე მეტმა ადამიანმა. ამის ერთადერთი მიზეზი შიშის, ტერორისა და რეპრესიების ატმოსფეროა, რომელიც ლუკაშენკას რეჟიმმა შექმნა, განსაკუთრებით – 2020 წლიდან. ადამიანები ლუკაშენკას გაურბიან, მაგრამ რეჟიმი მათ უცხოეთშიც დევნის.

თუ საუბარს გეოპოლიტიკურ ჭრილში გადავიტანთ, უნდა გვესმოდეს: რუსეთის მიზანია – თუნდაც ფორმალური, მაგრამ საბჭოთა კავშირის აღდგენა. ამისთვის კრემლი სხვადასხვა მეთოდს იყენებს, მაგრამ სტრატეგიული მიზანი სრულიად ნათელია. ამაზე მეტყველებს უკრაინაში ომიც – უკრაინამ უარი თქვა მოსკოვს დამორჩილებოდა და ამისთვის დღემდე უმძიმეს ფასს იხდის.

ბელარუსი ამ სტრატეგიაში საკვანძო როლს ასრულებს. ლუკაშენკა – პრორუსი ლიდერია, რომელსაც ყოველთვის სურდა კრემლში დიდი კაცი ყოფილიყო და ყველაფერს აკეთებდა ამისთვის. საბოლოო ჯამში, ლუკაშენკამ ვერ გათვალა - დიდკაცობის ნაცვლად, კრემლის მსახურად იქცა და შედეგად ბელარუსი რუსეთის სრული მძევალი გახდა. ფორმალურად დღეს ჩემი ქვეყანა არსებობს, აქვს ადგილი რუკაზე, გაეროს წევრიცაა, მაგრამ შინაგანი სუვერენიტეტი შეზღუდულია, გარე – დაკარგული, სამხედრო კი - ლიკვიდირებული. აი, ეს არის ბელარუსის დღევანდელი რეალობა.

საქართველოშიც ვხედავთ პრორუსული ძალების მზარდ გავლენას. მოლდოვაში მუდმივად არსებობს ჩარევის საფრთხე. სომხეთიც, ცხადია, კრემლის შემდეგ სამიზნედ განიხილება. ყაზახეთიც, დარწმუნებული ვარ, იმავე რისკის ქვეშ არის. თუ ამ ქვეყნებმა ვერ შეძლეს ეფექტური სტრატეგიის ჩამოყალიბება, მათი სცენარები შეიძლება იყოს ბელარუსულის ან ქართულის იდენტური – ან კიდევ უარესი. ეს ჩემი, როგორც დიპლომატის, პროგნოზია – და, სამწუხაროდ, ის პესიმისტურია.

რადიო თავისუფლება: მიუხედავად პესიმისტური პროგნოზისა, ამბობთ, რომ დანებებას და ფარ-ხმლის დაყრას არ გეგმავთ. როგორია თქვენი ხედვა - როგორ შეიძლება ამ ყველაფრის წინააღმდეგ ბრძოლა?

პაველ ლატუშკა: დღეს ჩვენ ყველანი ცალ-ცალკე ვცდილობთ წინააღმდეგობის გაწევას – საკუთარ ქვეყნებში, საკუთარ რეჟიმებთან. მაგრამ საჭიროა საერთო სტრატეგია. მჯერა, რომ ევროკავშირმა სიტუაციას უფრო ფართოდ უნდა შეხედოს – არა მხოლოდ რუსეთის სამეზობლოს პრიზმაში, არამედ როგორც თავისუფლებისთვის, დემოკრატიისთვის ბრძოლის ერთიან სივრცედ რუსეთის წინააღმდეგ.

რუსეთის ექსპანსიისა და წნეხის წინააღმდეგ ყველა არსებული რესურსი უნდა გამოვიყენოთ, თანაც - ერთობლივად.

რადიო თავისუფლება: მაგრამ რა უნდა იღონო სიტუაციაში, როდესაც, მაგალითად, საქართველოში - ან თუნდაც იმავე ბელარუსში - ხალხს ეუბნებიან: „ან ჩვენ ვიქნებით, და ომი არ იქნება, ან თუ სხვა მოვა, რუსეთი შემოიჭრება.“ და ეს იმის გათვალისწინებით, რომ მეორე მხარეს საპირწონედ დგას ევროკავშირი, რომელიც, მისი ყველა ღირსების გათვალისწინებით, ჯერ კიდევ ვერ ახერხებს ხისტ გეოპოლიტიკურ მოთამაშედ ჩამოყალიბდეს და, სავარაუდოდ, ამ კონფლიქტებში პირდაპირ ჩარევას თავს აარიდებს?

პაველ ლატუშკა: თუ ქართველებს უნდათ, საკუთარი მომავალი დაინახონ, ბელარუსს შეხედონ. როგორც უკვე გითხარით, ჩვენთან შიდა სუვერენიტეტი ნაწილობრივ დაკარგულია, გარე – სრულად დავთმეთ, სამხედრო – გაყიდულია, გირაოშია ჩადებული და გადასაცემად გამზადებული. ლუკაშენკა უკრაინის წინააღმდეგ ომს მხარს უჭერს – არა ბელარუსის ინტერესებიდან გამომდინარე, არამედ კრემლის ინტერესებიდან.

რისი გაკეთებაა შესაძლებელი? სხვადასხვა ინსტრუმენტია. ბელარუსისთვის ესაა სანქციები. ძლიერი, გამანადგურებელი სანქციები. ისეთი, რომელსაც შეუძლია რეჟიმის ქცევის შეცვლა. არა უბრალოდ „ზეწოლა“, არამედ დარტყმა, რომელიც რეჟიმს წააბარბაცებს.

ასევე აუცილებელია საერთაშორისო სამართლის მექანიზმები - ხუთი წელია ვცდილობთ, რომ საერთაშორისო სისხლის სამართლის სასამართლოში პროცესი დაიწყოს, რომ ლუკაშენკა დამნაშავედ გამოცხადდეს. რადგან თუ დამნაშავე ხელისუფლებაში რჩება - და რჩება არათუ დაუსჯელი, არამედ დამნაშავის იარლიყის გარეშეც კი – ამის შემხედველი, ბელარუსები სულით ეცემიან, ადამიანები დემოკრატიის მიმართ რწმენას კარგავენ.

საქართველო დღეს, ჩემი აზრით, იმ ფაზაშია, რომელშიც ბელარუსი იყო 2020 წელს. იმედი მაქვს, რომ... ძალიან, ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ჩვენი შეცდომები არ გაიმეოროთ, ვერ წარმოიდგენთ, როგორ ინანებთ. გაჩერება არ შეიძლება. თუ გაჩერდებით, რეჟიმი ყოველდღე გაძლიერდება – რეპრესიებით, შიშით, ხალხის აპათიით.

თქვენ ჯერ კიდევ გაქვთ სიტყვის თავისუფლება, ოპოზიციური პარტიები, დამოუკიდებელი მედია. ჩვენთან ეს საერთოდ აღარ არსებობს. ყველა ოპოზიციური სტრუქტურა ლიკვიდირებულია, მედია ემიგრაციაშია, გამოცხადებულია ექსტრემისტულ ორგანიზაციად. მათი ყურებაც კი სისხლის სამართლის დანაშაულია, მეტიც, ფეისბუკპოსტზე მოწონების დატოვების გამო უშვებენ ხალხს ციხეში. ჩვენთან დღეს სრულმასშტაბიანი ტოტალიტარიზმია. თუ ვითარება არ შეიცვალა, საქართველოსაც იგივე ელის.

რადიო თავისუფლება: 2020-ში - და დღემდეც - იყო თუ არა შესაძლებლობა, რომ სიტუაცია შემოტრიალებულიყო? იყო რამე გარდამტეხი მომენტი, რომელიც ხელიდან გაუშვით, როცა ყველაფერი შეიძლებოდა შეცვლილიყო?

პაველ ლატუშკა: იყო. და მე პირად პასუხისმგებლობას არ ვიხსნი - შეიძლება უფრო მამაცები და უფრო გადამწყვეტები უნდა ვყოფილიყავით. ერთი ნაბიჯი გვაშორებდა ფინიშამდე და ვერ გადავდგით ეს ნაბიჯი. გახსოვთ, ლუკაშენკა რომ ავტომატით დარბოდა, მჭიდის გარეშე... თვითმფრინავი გამზადებული ჰყავდა... ეს იყო ჩვენი შანსი. მაშინ უნდა მოგვემთავრებინა ყველაფერი, მისი სასახლისთვის ალყა უნდა შემოგვერტყა.

მეორე შანსი იყო ომის დაწყებისას. ოღონდ მაშინ ლუკაშენკამ შეცდომა არ დაუშვა - უკრაინაში ჯარი არ გაგზავნა. არა იმიტომ, რომ უკრაინელებს ოდნავ მაინც თანაუგრძნობდა, არამედ იმიტომ, რომ, "კაგებეს" ინფორმაციით, 40% სამხედროებისა მზად იყო, ბრძანებას არ დამორჩილებოდა. ეს არმიის გახლეჩას გამოიწვევდა და შესაბამისად, ახალ სახელისუფლებო კრიზისს. ის ამას აცნობიერებდა.

რადიო თავისუფლება: და ახლა? ახლა როგორ აპირებთ მისი ტახტის შერყევას?

პაველ ლატუშკა: დღეს მდგომარეობა ბევრად უფრო რთულია. მაგრამ მე ოპტიმისტი ვარ. ყველა სამართლებრივი ინსტრუმენტი უნდა გამოვიყენოთ. ელიტებს უნდა გაეგზავნოთ მკაფიო სიგნალი – თუ ბოლომდე ლუკაშენკას უჭერთ მხარს, თქვენი გზაც ჰააგის გზაა.

პირველი, ვისზეც დაპატიმრების ორდერი უნდა გაიცეს, თვითონ ლუკაშენკაა. მისი ადგილი საერთაშორისო ტრიბუნალის წინაშეა - აგრესიისთვის, უკრაინელი ბავშვების გატაცებისთვის, კაცობრიობის წინაშე ჩადენილი დანაშაულებისთვის ბელარუსში.

ამან შეიძლება მყისიერი შედეგი არ მოიტანოს, მაგრამ ელიტებს შეარყევს.

ამის პარალელურად, ხისტმა და მტკივნეულმა სანქციებმა რეჟიმის ეკონომიკური საძირკველი უნდა დაასუსტოს.

ამასთან, ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ საზოგადოება არ იყოს იზოლირებული. ბელარუსი არ უნდა გადაიქცეს ჩრდილოეთ კორეად. აუცილებელია კომუნიკაციის არხების შენარჩუნება, დამოუკიდებელი მედიის მხარდაჭერა. რუსული პროპაგანდა ცდილობს, ბელარუსის იდენტობა შეცვალოს, შეცვალოს ხალხის მენტალობა - მათი დამოკიდებულება ისეთი საკითხების მიმართ, როგორებიცაა ერი, ქვეყანა, იდენტობა... და ჩვენ ვალდებული ვართ, ამას ვებრძოლოთ.

რადიო თავისუფლება: როგორ ფიქრობთ, რამდენად მზად არიან ბელარუსები ისეთი რეალობის მისაღებად, სადაც პუტინი და ლუკაშენკა გამოაცხადებენ, რომ ბელარუსის და რუსეთის "კავშირი” დამყარდა? შეეგუებიან ამ რეალობას?

პაველ ლატუშკა: აქ მნიშვნელოვან როლს თამაშობს სოციოლოგია. ბოლო ოთხი წლის განმავლობაში ბელარუსების 96–97% სტაბილურად ამბობს, რომ დამოუკიდებელ სახელმწიფოში სურს ცხოვრება.

რადიო თავისუფლება: და რას გააკეთებენ ამისთვის, რისთვის არიან მზად - რაზე წავლენ დამოუკიდებლობის შესანარჩუნებლად?

პაველ ლატუშკა: ეს უკვე მოტივაციის საკითხია. ჩვენი მიზანია, საზოგადოება იყოს მოტივირებული, იბრძოლოს დამოუკიდებლობისთვის. მაგრამ დღეს ქუჩაში გამოსვლა შეუძლებელია. როგორც გითხარით, ზოგჯერ ერთი „ლაიკიც“ კი არასწორ პოსტზე საკმარისია, რომ ადამიანი ციხეში აღმოჩნდეს. ქვეყანაში გამეფებულია შიში, დემოტივაცია, აპათია, სიბრაზე. საზოგადოება მუდმივ მოლოდინშია, თუმცა თანდათანობით ბევრს უქრება სურვილიც კი, პოლიტიკაზე ფიქრი გააგრძელოს.

რადიო თავისუფლება: და თუ ერთ დღეს ლუკაშენკა საზოგადოებას განუცხადებს, რომ სხვა გზა არ არის და ბელარუსი რუსეთის ნაწილი უნდა გახდეს?

პაველ ლატუშკა: საზოგადოება ამას არ მიიღებს. დარწმუნებული ვარ, ხალხი წინააღმდეგ მისცემს ხმას. ამისთვის, რასაკვირველია, რეჟიმს მასშტაბური ფალსიფიკაცია დასჭირდება. თუმცა ეს უკვე აღარ იქნება მორიგი საპრეზიდენტო არჩევნების ფარსი — ეს იქნება ისტორიული მასშტაბის გადაწყვეტილება, რომელიც სახელმწიფოებრიობას შეეხება. და ეს უკვე სრულიად სხვა ხასიათის გამოცდა თუ ტესტი იქნება მთელი საზოგადოების წინაშე.

რადიო თავისუფლება: და თუ საერთოდ არ ჩაატარებს რეფერენდუმს?

პაველ ლატუშკა: მაშინ მოუწევს კონსტიტუციის შეცვლა. კონსტიტუციის ცვლილებისთვის კი, თუნდაც ფორმალურად, რეფერენდუმია საჭირო. ლუკაშენკა, ცხადია, თვითონაც ხვდება, რომ მარადიული არ არის. მაგრამ იმაზე სტრატეგიის აგება, თითქოს ოდესმე თვითონვე „წავა“, ფატალურ შეცდომად მიმაჩნია. ჩვენ ამის იმედზე არ ვართ. ამიტომ არცერთი დღე არ გავჩერებულვართ — ჩვენი გუნდი უკვე ოთხ წელზე მეტია, 24-საათიან რეჟიმში მუშაობს — უქმეების, შვებულებების გარეშე. მზად უნდა ვიყოთ გარდამავალი ეტაპისთვის — თუნდაც მოლაპარაკებების გზით, როგორც ეს მოხდა პოლონეთში, „მრგვალი მაგიდის“ ფორმატით, როდესაც ელიტების წარმომადგენლებმა დაიწყეს დიალოგი. მაგრამ თვითონ ლუკაშენკა მაგიდასთან არასდროს დაჯდება. მის გარშემო მყოფი ელიტაც არ გარისკავს ოპოზიციასთან დიალოგზე წასვლას, სანამ ის ცოცხალია.

რადიო თავისუფლება: და თუ ის აღარ იქნება?

პაველ ლატუშკა: აი, მაშინ ჩნდება შანსი. ნებისმიერი ადამიანი, რომელიც მას შეცვლის — თუ არ იქნება ცალსახად პრორუსი ფიგურა — უკვე ავტომატურად ნიშნავს ცვლილებების შესაძლებლობას. უკვე გაჩნდება სივრცე დიალოგისთვის ევროპის მიმართულებით. მე კარგად ვიცნობ ელიტას მის გარშემო — ვმუშაობდი მინისტრად, ვმუშაობდი ელჩად, პირადად ვიცნობ ამ ადამიანებს. დამიჯერეთ, ისინი დღეებს ითვლიან, როდის წავა ლუკაშენკა. მას თვითონაც ესმის ეს. სულ ახლახან თქვა კიდეც ხმამაღლა: „თქვენ ელით, ბოლოს და ბოლოს, როდის მოვკვდები“. და მართალიც არის. ყველა დაიღალა. ყველას უნდა ჩვეულებრივი ცხოვრება — შიშის, რეპრესიების, ძალადობის გარეშე. ყველას უნდა თავისუფლად იაროს ევროპაში, ააშენოს სახლი, იცხოვროს, განვითარდეს.

რადიო თავისუფლება: მაგრამ საბოლოოდ ისევ რუსეთს შეეჯახებით. ლუკაშენკა შეიძლება აღარ იყოს, მაგრამ რუსეთი ხომ დარჩება. და კრემლს დასჭირდება „მეორე ლუკაშენკა“.

პაველ ლატუშკა: რა თქმა უნდა. რუსეთი ეცდება, სიტუაციაზე კონტროლი შეინარჩუნოს. მაგრამ ისტორია შანსებს გვაძლევს. ახლა ვითარება ჩაკეტილია. სანამ ლუკაშენკა ძლიერია და ქვეყანას ერთპიროვნულად მართავს, ყველაფერი მის კონტროლქვეშაა. მაგრამ როგორც კი დასუსტდება ან პოლიტიკურ ასპარეზს დატოვებს, შანსი გაჩნდება. მას სურს, რომ ძალაუფლება ნიკოლაის – საკუთარ შვილს - გადააბაროს. მაგრამ ესეც შეიძლება აღმოჩნდეს ბიძგი ცვლილებებისთვის.

დიახ, მთავარი რისკი მოსკოვია. მაგრამ სწორედ ამიტომ მაქსიმალურად უნდა ვიმუშაოთ საზოგადოებასთან, ხალხთან. სხვა ვერაფერი გვიშველის. ეს შეიძლება პათეტიკურად ჟღერდეს ვინმესთვის, მაგრამ სხვა გზა უბრალოდ არ გვაქვს. მხოლოდ ხალხის მეშვეობით თუ გადავრჩებით.