სალომე ასათიანის პოდკასტი
როგორ მოხდა, რომ ევროპის საზოგადოებები, რომლებშიც „რწმენის ეპოქად“ წოდებულ შუა საუკუნეებში რელიგიისა და რელიგიური ინსტიტუტების ძალაუფლება ლამის ყოვლისმომცველი იყო, მძლავრად სეკულარულ, თუ „პოსტრელიგიურ“ საზოგადოებებად ჩამოყალიბდნენ? ამ კითხვის პასუხად, როგორც წესი, ისტორიკოსები ფილოსოფოსებზე, მეცნიერებზე და ინტელექტუალებზე მიუთითებენ ხოლმე - მეთვრამეტე და მეცხრამეტე საუკუნეებზე, განმანათლებლობის ეპოქაზე და სამეცნიერო რევოლუციაზე, რომლებმაც რელიგიას დიდწილად დაუკარგა ძალაც, გავლენაც და მნიშვნელობაც. ამ ჭრილში აუცილებლად ახსენებენ ბარუხ სპინოზას, რომელმაც 1660-იან წლებში პირველმა გვაჩვენა, რომ ღმერთის გარეშე არსებულ სამყაროს შეეძლო ფილოსოფიურად გასაგები და გამართული ყოფილიყო, ჩამოთვლიან ვოლტერს და ტომას პეინს, რომლებმაც ღია შეტევა მიიტანეს ეკლესიის ძალაუფლებაზე, გაიხსენებენ განმანათლებლობის გიგანტს, იმანუელ კანტს, რომელმაც ღმერთი ადამიანის ცოდნის მიღმა, მდუმარებაში განათავსა. და, რა თქმა უნდა, ჩარლზ დარვინს - რომელმაც 1859 წელს სიცოცხლის წარმოშობა ღმერთის ცნების გარეშე ახსნა და სამეცნიერო რევოლუციაც თვისებრივად ახალ საფეხურზე აიყვანა.
მაგრამ იდეების ისტორიის ეს სტანდარტული ვერსია არც ზუსტია და არც სწორი - ვკითხულობთ წიგნში სათაურით „ურწმუნოები: ეჭვის ემოციური ისტორია“, რომელიც 2019 წელს ჰარვარდის უნივერსიტეტმა დაბეჭდა. ფართო მოსახლეობაში, პრაქტიკაში, ურწმუნობა და რელიგიის მიმართ ეჭვი არსებობდა დიდი ხნით ადრე მანამ, სანამ მას ეს ფილოსოფოსები სიღრმისეულ და გამართულ თეორიულ ფორმას მისცემდნენ და „ათეიზმი“ იდეათა სისტემა გახდებოდა. რელიგიური ორთოდოქსიისგან ემოციური დისტანცირების, თუ ამბოხების მაგალითები ძალიან ხანგრძლივ ისტორიას მოიცავს, ვინაიდან ეჭვი და ურწმუნოება - ისევე, როგორც რელიგია და რწმენა - ადამიანის არსებობის მარადიული, ნორმალური მახასიათებელია.
ამ წიგნის ავტორი, ალეკ რაირი - პროტესტანტული ქრისტიანობის ისტორიის გავლენიანი ბრიტანელი მკვლევარი, დარემის უნივერსიტეტის პროფესორი - „ასათიანის კუთხის“ ამ ეპიზოდის სტუმარია. ალეკ რაირი ახალგაზრდობაში თავად იყო მგზნებარე ათეისტი, მაგრამ ამჟამად რელიგიის ისტორიის პროფესორობას უთავსებს თავისუფალ სასულიერო პირად ყოფნას ინგლისის ეკლესიაში. ახლა მორწმუნე ვარ, მაგრამ ათეიზმის და ათეისტების მიმართ ყოველთვის მექნება ინტერესიც და სიმპათიაცო - მითხრა მან ჩვენს სატელეფონო ინტერვიუში. „ვფიქრობ, რწმენა და ურწმუნოება ძლიერადაა გადაჯაჭვული ერთმანეთთან, და ეს ურთიერთკავშირი საუკუნეებს მოიცავს, მათ ძალიან ღრმა გავლენა აქვთ მოხდენილი ერთმანეთზე. დასავლური ათეიზმის ემოციური ისტორია, რომელსაც ჩემს წიგნში ვყვები, არ არის ქრისტიანობაზე გარედან შეტევის ამბავი, ეს იმპულსი ქრისტიანობის წიაღშივე არსებობს. ურწმუნოების ისტორია არ არსებობს რწმენის ისტორიისგან განცალკევებით, ის მისი ნაწილია. ვფიქრობ, ეს ნათელია როგორც მორწმუნეთათვის, ისე არამორწმუნეთათვის. და ძალიან მნიშვნელოვანია უფრო სიღრმისეულად გავიგოთ ეს კავშირი, მისი ისტორიაში განვითარება“ - გვეუბნება ჩვენი სტუმარი.
თავის წიგნს ის ეჭვის „ემოციურ“ ისტორიას არქმევს იმიტომ, რომ შუა საუკუნეების ევროპის ისტორიულ წყაროებში რელიგიასთან და ეკლესიის ძალაუფლებასთან მიმართებით ხშირად პოულობს ორ, ურთიერთდაკავშირებულ ემოციას - სიბრაზესა და შფოთვას. გასაკვირი არ არის, რომ სიბრაზე უფრო მეტად თავს იჩენს კაცებში, ალბათ როგორც მასკულინურად მიჩნეული ემოცია - მის წიგნში წაიკითხავთ უამრავ სკანდალზე, როცა ვაჭრებს, ბანქოს მოთამაშეებს, თინეიჯერ ბიჭებს, და ზოგჯერ სასულიერო პირებსაც საეკლესიო სასამართლოს და ინკვიზიციის რისხვა დაატყდებათ ხოლმე თავს, იმის გამო, რომ ისინი ეჭვს გამოთქვამენ რელიგიურ დოქტრინებზე, ან ხმამაღლა მკრეხელობენ. სამაგიეროდ, ქალებში, მათ შორის ინტენსიურად ღვთისმოსავ ახალგაზრდა ქალებში, მძაფრად იჩენს თავს შფოთვის ემოცია - ანუ არა სიბრაზე რელიგიის ან ღმერთის მიმართ, არამედ აგონია და შიში, რომ ღმერთი არ არსებობს. რაირის წიგნში ვკითხულობთ ქალებზე, რომლებიც მელანქოლიამდე, დეპრესიამდე, აგონიამდე და ზოგჯერ სუიციდურ ფიქრებამდე მიჰყავს „უფლის დაკარგვის“ განცდას და ზოგად შეუძლებლობას სწამდეთ ის, რაც იციან, რომ უნდა სწამდეთ.
ურწმუნოების ეს ემოციური გამოხატულებები არ იყო საკმარისად გავრცელებული საიმისოდ, რომ მას მოძრაობა ეწოდოს და, შესაბამისად, მათ არც შუა საუკუნეების ეკლესია აღიქვამდა ეგზისტენციალურ საფრთხედ - მაგრამ ასეთი შემთხვევები ისტორიულ წყაროებში ისევ და ისევ იჩენს თავს. ალეკ რაირი წერს სამედიცინო პროფესიაზეც, რომელსაც სიახლისა და სკეპტიციზმის დიდი პოტენციალი ჰქონდა, მის წიგნში ექიმების კაბინეტები - ტავერნებთან და ბანქოს სათამაშო მაგიდებთან ერთად - შუა საუკუნეების საზოგადოებებში იშვიათ სეკულარიზებულ სივრცეებს წარმოადგენს და გვევლინება ურწმუნოების ერთგვარ ინკუბატორად. მეთორმეტე, მეცამეტე საუკუნეებიდან წყაროებში არის ექიმების მკაცრი კრიტიკის მაგალითები - რომ ისინი ზედმეტ მნიშვნელობას ანიჭებენ ბუნებას, რწმენის საწინააღმდეგოდ, რომ ეს „დაწყევლილი და ცრუ კაცები“ ხალხს ეუბნებიან, ბიბლია ეპილეფსიას მცდარად გამოსახავს „დემონურ შეპყრობილობადო“.
ხალხში - როგორც იტყვიან ხოლმე, „ფართო მასებში“ - შუა საუკუნეებში შემხვედრი ეჭვისა და ურწმუნოების მაგალითების გარდა, ალეკ რაირი ქრისტიანობის ისტორიის მნიშვნელოვან ეტაპებზე და ცალკეულ მოაზროვნეებზეც მოგვითხრობს. ჩვენი სტუმარი გვიყვება იმ შედეგებზე, რომლებიც რენესანსის ეპოქაში ანტიკური საბერძნეთის და რომის კულტურით გატაცებამ მოუტანა რელიგიურ მგრძნობელობას, და გვიხსნის დასავლეთის ინტელექტუალურ ისტორიაში კონვენციური, მათ შორის რელიგიური მორალისგან შესაძლოა ყველაზე შორს მყოფი მოაზროვნის, ნიკოლო მაკიაველის ფენომენს; როგორც პროტესტანტიზმის მკვლევარი, რაირი ვრცლად გვიყვება რეფორმაციაზე - რომელმაც მორწმუნეებს მანამდე გაუგონარი ძალით დართო უფლება ეჭვი შეეტანათ რელიგიურ დოქტრინებში, ხოლო ამ ეჭვს, მარტინ ლუთერისთვის და ჟან კალვინისთვის ასე სასურველ, ჭეშმარიტ და ცრურწმენებისგან დაწმენდილ რწმენასთან ერთად, ზოგ შემთხვევაში რწმენის დასუსტება და, შესაძლოა, პირდაპირი ათეიზმიც მოაქვს. საკითხის მასშტაბიდან გამომდინარე ფრაგმენტულად, მაგრამ ეპიზოდში ვეხებით იმ გიგანტური, თუ „პარადიგმატული“ ცვლილებების ამბავსაც, რომლებსაც განმანათლებლობად და სამეცნიერო რევოლუციად ვიცნობთ.
ეპიზოდის ბოლო ნაწილში ჩვენი სტუმარი ქრისტიანობის ისტორიას მეოცე საუკუნის კონტექსტში გვიყვება. ამ საუკუნეში წარმოქმნილი უპრეცედენტო ბოროტება, ტოტალიტარული ნაციზმი, მილიონობით ადამიანის დახოცვით ახლებურ სიმწვავეს შესძენს მარადიულ კითხვას, რომელიც ისტორიულად ასაზრდოებდა რელიგიის მიმართ ეჭვსაც და ათეიზმსაც - სად იყო ყოველისშემძლე ღმერთი, როცა ეს გაუგონარი ბოროტება ხდებოდა? ქრისტიანულ ეკლესიას დააგვიანდება ფაშიზმის მიერ მოტანილი საფრთხის მასშტაბის გააზრება და აღიარება - და ეს მის ავტორიტეტს მნიშვნელოვნად დააზიანებს.
ფართო პერსპექტივაში, ყველა ამ ისტორიული ეტაპის შემდეგ - და, ალბათ, გარკვეულწილად პარადოქსულად - დღევანდელმა ადამიანებმა სწორედ მეცნიერებიდან ვიცით ის, რომ რელიგია ადამიანისთვის ბუნებრივი და მარადიული ფენომენია. რელიგიური რწმენის ქონას, შესაძლოა, ილუზიების წარმოქმნა ესაჭიროებოდეს - მაგრამ მეცნიერებავე გვეუბნება იმას, რომ ილუზია ადამიანის არსებობისთვის საჭირო, და ზოგჯერ აუცილებელი რამაა, რადგან, როგორც რელიგიის კიდევ ერთი ბრიტანელი ისტორიკოსი, ჯონ გრეი შეგვახსენებს - ადამიანის გონება უწინარესად მიემართება გადარჩენას, და არა ჭეშმარიტებას.
თუმცა ადამიანისთვის მარადიულად თანმდევი ფენომენებია ეჭვი და ურწმუნოებაც, რასაც მკაფიოდ ადასტურებს გამოკვლევები უძველეს საზოგადოებებში შემხვედრი ათეიზმის ფორმების შესახებ. რადგან რწმენაც და ურწმუნოებაც არის ემოციებით, ინტუიციით, ინტელექტით ნასაზრდოები, რთული და კომპლექსური პოზიციები, რომლებსაც ადამიანი,ისტორიულად, წარმოუდგენელი რეალობის პირისპირ იკავებს ხოლმე.
