სევაკ არევშათიანი მთელ სომხეთში „ნადირობს“ თავისი ფოტოკამერით და არცერთ ქვაჯვარს - ხაჩქარს არ უშვებს მხედველობიდან.
არევშათიანს სომხეთიდან ფეხი არასოდეს გაუდგამს გარეთ და ამ მიწის ყველა კუთხე-კუნჭული იცის. ლორეს მთებიდან ჩრდილოეთში, სიუნიქამდე სამხრეთში, ყველგან ყოფილა 33 წლის ფოტოგრაფი, მთასა და ბარში მიმოფანტული ათასობით ხაჩქარის აღსანუსხად.
ხაჩქარი, იგივე ქვაჯვარი, ქვაზე ამოკვეთილი ჯვრის გამოსახულებიანი ქვის ფილაა, რომელიც სომეხთა ეროვნული იდენტობის ნიშანია. ისინი სომხეთზე არაბთა ბატონობის შესუსტების პერიოდში, 800-იანი წლების ბოლოსკენ გამოჩნდა.
ერთი გადმოცემით, ქვაჯვარი იდგმებოდა, რათა მოგზაურს სცოდნოდა, რომ ქრისტიანულ მიწაზე ადგამდა ფეხს. სომხეთს, ერთი წარმოდგენით,მიიჩნევენ პირველ ქვეყნად, რომელმაც 301 წელს ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოაცხადა.
არევშათიანმა 2015 წელს შექმნა ფეისბუკში გვერდი სახელწოდებით ხაჩქარების სამყარო, რომელიც ხაჩქარების ფოტოების თავისებური საცავია. მათი ნაწილი არევშათიანმა მობილური ტელეფონით გადაიღო ქვაჯვრების მოსაძიებლად გამართული ლაშქრობების დროს. სხვა ფოტოებს მოხალისეები, საიტზე მისი მიმდევრები უგზავნიან.
ბევრი ცნობილი ხაჩქარი, რომლებსაც ყველა იცნობს ფოტოებით, დგას მონასტრების ტერიტორიებზე და ჩაშენებულია ეკლესიების კედლებში. სხვები უცნობია ფართო საზოგადოებისთვის, მათი არსებობა მხოლოდ მოგზაურმა მწყემსებმა და არევშათიანის მსგავსმა ქვაჯვრების მოყვარულებმა იციან. ვარაუდობენ, რომ სომხეთის ტერიტორიაზე ათეულათასობით ხაჩქარია მიმოფანტული და ყველა ერთმანეთისგან განსხვავდება.
არევშათიანის მამა ხაჩქარების ოსტატი იყო. ის უყურებდა ხოლმე, როგორ გამოჰყავდა მამას ფორმები წითელ ქვაზე. მაგრამ ნამდვილი სიყვარული ქვაჯვრების და ამ ტრადიციის მიმართ მოგვიანებით, ჯარიდან დაბრუნების შემდეგ გაუჩნდა.
„ნელ-ნელა მივხვდი, რომ ხაჩქარებს არნახული ფსიქოლოგიური ზეგავლენა აქვს, აფორიაქებულს დაგამშვიდებს, შფოთს და სევდას გაგიქარწყლებს“, - ამბობს არევშათიანი.
ზოგიერთები ხაჩქარს ქრისტიანულ სახალხო ადგილად მიიჩნევენ. ეკლესიის პათეტიკური რიტუალების მიღმა, მოწმუნეებს სომხურ სოფლებში, უბრალოდ შეეძლოთ, მისულიყნენ ხაჩქართან და ელოცათ, ან ეფიქრათ.
ხაჩქარის, როგორც ღმერთთან შუამავლის როლი აისახება ამოკვეთილ ფორმებში (იხილეთ ნორათუსის ქვაჯვრის ფოტო): ქვემოთ წრე, როგორც სამყაროს გამოსახულება და ზემოთ კი - ზეცა და უსასრულობა. შუაში ჯვარი მათი შემაკავშირებელია.
არევშათიანის თქმით, ახალი, ნაკლებად ცნობილი ხაჩქარის აღმოჩენისას ყველაზე მღელვარე წუთები ისაა, როცა ნამუშევრით ამოიცნობ უკვე ცნობილ მკვეთავს.
„ჩემი კვლევისას დავადგინე, რომ მკვეთავი, სახელად ქირამი, ავტორია 80 ხაჩქარისა და საფლავის ქვისა, რაც ამ ხელობის ოსტატებისთვის რეკორდული რიცხვია“.
ზოგიერთ ქვაჯვარზე შემსრულებელი ოსტატის სახელია ამოტვიფრული. ისტორიკოსების ვარაუდით, „ხელმოწერა“ დამკვეთის სიამაყის ნიშანია, რომ ხაჩქარი ქვაზე კვეთის ძველი ხელოვნების ასეთ ოსტატს გააკეთებინა.
ხაჩქარებს სხვადასხვა ადგილას დგამდნენ ხოლმე. ბევრი ქვა საფლავებზეა აღმართული, სხვაგან ქვაჯვარი მოგებული ბრძოლის ან წმინდა გამოცხადების აღმნიშვნელია, ზოგიც - სოფლის დაარსებას გვაუწყებს.
აზერბაიჯანთან 2020 წლის ომის შემდეგ ათასობით ხაჩქარი აღმოჩნდა მთიანი ყარაბაღის ტერიტორიაზე, რომელზეც ბაქომ აღადგინა კონტროლი. სომხეთში შეშფოთებული არიან, რომ მოვლა-გაფრთხილების პრობლემა შეიძლება გაჩნდეს.
2000-იან წლებში ჯულფის სასაფლაოს ხაჩქარები სისტემატურად ნადგურდებოდა, ჩანს, აზერბაიჯანელი ჯარისკაცების მიერ.
არევშათიანს თავის გვერდზე ფეისბუკში უწერია თხოვნა: „გთხოვთ, ხაჩქარების ფოტოების გარდა ნურაფერს გამოაქვეყნებთ. ჩემთვის არასასურველია“.
რედაქტორის შენიშვნა: ზოგიერთი ფოტო ამ მასალაში გადაღებულია 1972 წელს საბჭოთა პერიოდში წარმოებული უკრაინული ფართოფორმატიანი აპარატით. კამერა იძლევა სიღრმის, ხანდახან კი ვიზუალური არასრულყოფილების შეგრძნებას.