საქართველოში „ვეფხისტყაოსნის“ ეკრანიზაციაზე ლამის კინემატოგრაფის გაჩენის დღიდან საუბრობენ. უკანასკნელი ერთი საუკუნის განმავლობაში დაიწერა არაერთი სცენარი, დასახელდა არაერთი საქვეყნოდ ცნობილი რეჟისორი, რომელსაც თითქოსდა ხელი უნდა მოეკიდა რუსთაველის პოემის ეკრანიზაციისათვის, რეჟისორმა კოტე მიქაბერიძემ, შესაძლებლობების მოსასინჯად, მცირემეტრაჟიანი ფილმიც („ქაჯეთი“) კი გადაიღო, მაგრამ ჩანაფიქრი ბოლომდე ვერც მან მიიყვანა. „ვეფხისტყაოსანი“ - ქართული კულტურის მთავარი ტექსტი, ვერა და ვერ იქცა ფილმად.

„რანაირი სურათები შეაქვთ ხალხში?“

საქართველოში კინოს პირველი ჩვენებები XX საუკუნის დადგომამდე მოეწყო. 1896 წლის ნოემბერში გაზეთ „ტიფლისკი ლისტოკში“ პირველი კინორეკლამა დაიბეჭდა, თბილისს ეწვია ცნობილი ფიზიკოსი, ოდესელი კრაუზე, რომელიც საზოგადოებას ცოცხალი ფოტოსურათების ნახვას საკუთარი კონსტრუქციის საპროექტო აპარატით, კინევიტოგრაფით სთავაზობსო. დაახლოებით ერთი წლის შემდეგ, 1897 წლის 3 მაისს, „ტიფლისკი ლისტოკი“ უკვე წერდა სათავადაზნაურო თეატრში გამართული ლუმიერის სინემატოგრაფიის (მოძრავი-ცოცხალი სურათების) დემონსტრაციის შესახებ.

რამდენიმე წელიწადში თბილისსა და დანარჩენ საქართველოში მასობრივად გაიხსნა კინოთეატრები: „ბიოსკოპი“, „სინემატოგრაფი“, „ილუზიონი“, „პროჟექტორი“, „ურანი“, „სატურნი“, „მულენელექტრიკი“ და სხვ.

როგორი იყო რეპერტუარი?

საზღვარგარეთიდან შემოტანილი ფილმების გარდა, ასევე უჩვენებდნენ საქართველოში გადაღებულ დოკუმენტურ ფილმებს: „ქეიფი ორთაჭალის ბაღში“, „ყარაჩოღელთა ღრეობა მცურავ ტიკებზე“, „კინტოების კრივი“ და სხვ.

1915 წლის 23 მაისის „თეატრი და ცხოვრება“ უკმაყოფილო იყო ამგვარი რეპერტუარით და კითხვას სვამდა: „რანაირი სურათები შეაქვთ ხალხში? სულ უცხოთა ყოფა-ცხოვრების, ბუნებისა და ისტორიის მაჩვენებელი, არა მშობლიური, ხშირად უშინაარსო და შესაძლოა მავნე მიმართულებისაც“.

სტატია „ცხოვრება წინ გვიწვევს!“, მთავრდებოდა ვინმე „ფოთელი მკითხველის“ წერილის ფრაგმენტით, ერთგვარი რჩევით:

„ეთნოგრაფიულმა საზოგადოებამ, ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ ანდა, თუ შეძლებს დრამატულმა საზოგადოებამ, ამ თვითვე გადასდოს რამდენიმე ათასი მანეთი ამ მიზნით, რომ ჩვენი წარსული ისტორიიდან, ან მწერლობიდან, - ყაზბეგი, ილია, გოგებაშვილი, თუ სხვა მწერალთა ნაწერებიდან, - ამოღებული ამბები მხატვრულად დადგმული და შესრულებული, ქართველ მსახიობთაგან ნათამაშები, ეკრანზე გადაიღოს და თვითონ გამოსცეს სურათები ქართული თეატრის ფონდის სახელით. ამას ორნაირი მნიშვნელობა ექნება: ერთი - ჩვენს ისტორიასა და მწერლობას გააცნობს უცხოთ, მეორე მატერიალური. თუ საამისო თანხა არ მოიპოვება, შეიძლება შეთანხმება რომელიმე ფირმასთან (აქვე გვისახელებს ერთ-ერთ ფირმათაგანს, რომლის ვინაობის გაგება რედაქციაში შეიძლება)“.

ქრისტინე - თინათინამდე და ნესტანდარეჯანამდე

პირველი ქართული მხატვრული ფილმი, ეგნატე ნინოშვილის „ქრისტინეს“ მიხედვით 1916-1918 წლებში გადაიღეს, თუმცა, ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ გადაღებაზე ბევრად ადრე არ ფიქრობდნენ. არსებობს ცნობა იმის შესახებ, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ ცალკეული სცენები და ეპიზოდები გადაუღია და ეკრანზე უჩვენებია ცნობილ ისტორიკოსს და ქართული კინოს ერთ-ერთ პიონერს, სიმონ ესაძეს („საბჭოთა ხელოვნება“, 1966 N10).

„1900 წ. პარასკევს, 29 სექტემბერს ნემეცების ბაღის დარბაზში, მიხაილოვის ქუჩაზე, ცნობილი მოგზაური ჯენ მორისი გამართავს ფრიად საყურადღებო და საგანგებო საღამოს, სამს განყოფილებად, რომელზეც ცხოვლად ნაჩვენები იქნება ბუნდოვან სურათებად, განთქმული პოეტის შოთა რუსთაველის ვეფხისტყაოსანი, დასურათებული სასახლის მხატვრის ბ-ნ ზიჩისგან, ხოლო თვით ბუნდოვანი სურათები მომზადებული საგანგებოდ ქ. ლეიფციგში“, - წერდნენ ძველი ტფილისის გაზეთები.

ჯენ მორისი ფოტოგრაფ დავით დიღმელოვის (ცნობილი კინოოპერატორის, ალექსანდრე დიღმელოვის მამის) ფსევდონიმია.

„ვეფხისტყაოსნის“ ილუსტრაციების ეკრანზე პროექცია დიდად აღაფრთოვანებდა მნახველებს, მაგრამ სტატიურობა მაინც სინანულის გრძნობას აღძრავდა და აღვიძებდა სურვილს, რაც შეიძლება მალე ამოძრავებულიყვნენ ეკრანზე რუსთაველის გმირები“, - წერდა ცნობილი კინომცოდნე კარლო გოგოძე („ნარკვევები ქართული კინემატოგრაფიის ისტორიიდან“), რომელიც ასევე ციტირებდა „თეატრი და ცხოვრების“ რედაქტორის, იოსებ იმედაშვილის სიტყვებს: „კინოს განვითარების პირველ წლებში არ იყო ქართული კულტურის არც ერთი ცოტად თუ ბევრად გამოჩენილი მოღვაწე, რომელიც ვეფხისტყაოსნის ეკრანზე ნახვას არ ოცნებობდა“.

„ვეფხისტყაოსანი“ და ძმები პატეები

„ვეფხისტყაოსნის“ მიხედვით სრულმასშტაბიანი მხატვრული ფილმის გადასაღებ კინოსცენარზე მუშობა ცნობილმა მწერალმა და მსახიობმა, შალვა დადიანმა გასული საუკუნის 10-იანი წლებში დაიწყო. 1956 წლის ოქტომბერში „საბჭოთა ხელოვნებაში“ გამოქვეყნებულ წერილში („მე და კინო“) დადიანი ამბობს, რომ 1911 წელს მიმოწერა ჰქონდა ფრანგულ კომპანია „პატესთან“ (Pathé):

„მთხოვეს, რომ მათთვის „ვეფხისტყაოსნის“ სცენარი, ანუ, როგორც ისინი ეძახდნენ, კინომანუსკრიპტი დამეწერა. ისინი საქართველოში აპირებდნენ ამ სურათის გადაღებას. მე ეს სამუშაო შევასრულე, მომიწონეს და ის იყო ჩემთან ხელშეკრულება უნდა დაედოთ, რომ ამ დროს დაიწყო პირველი ომი ევროპასა და რუსეთს შორის და ამის გამო ეს განზრახვა არ განხორციელდა“.

შალვა დადიანის მიერ გაგზავნილი წერილებიდან (რომლებიც საქართველოს თეატრის, მუსიკის, კინოსა და ქორეოგრაფიის სახელმწიფო მუზეუმში ინახება) ირკვევა, რომ სცენარში მთელი პოემა დაყოფილია 18 ნაწილად, რომლებშიც, თავის მხრივ, 88 სხვადასხვა ეპიზოდია გაერთიანებული.

„ეს რეჟისორს შესაძლებლობას მისცემს ეპიზოდები სურათებად გაანაწილოს და მთლიანი ნაწარმოები შექმნას“, - წერს შალვა დადიანი და იქვე სთავაზობს წერილის ადრესატ კომპანიას, ჩართონ ფილმის წარმოებაში ერთ-ერთ რეჟისორად, რადგან „სცენარის კინემატოგრაფის ლენტაზე სათანადოდ დამზადება, ტექნიკური შესრულების გარდა, ყოფის, ისტორიისა და პოემაში ასახული კოლორიტის სპეციალურ ცოდნას მოითხოვს“.

შალვა დადიანმა, წერილებთან ერთად, ასევე გაგზავნა ზიჩის ნახატებიდან გადაღებული ორი გრავიურა: მეფე როსტევანის სასახლის კარის მოლხენა, თინათინის მიერ ძვირფასეულობის დარიგება და ტარიელის გამოჩენა.

ფრიც ლანგი და „ვეფხისტყაოსანი“

„პატეს“ „ვეფხისტყაოსნით“ დაინტერესების მცდელობას, როგორც შალვა დადიანი ამბობს, პირველმა მსოფლიო ომმა დაუსვა წერტილი, თუმცა, წლების შემდეგ, მწერალი და ქართული კინოს მაშინდელი ხელმძღვანელობა ამავე სცენარით დიდ გერმანელ რეჟისორს, ფრიც ლანგსაც დაუკავშირდნენ.

შალვა დადიანის მეუღლე, ელო ანდრონიკაშვილი „ვეფხისტყაოსნის“ გერმანიაში გადაღების შესაძლებლობის შესახებ ცნობილ მეწარმე აკაკი ხოშტარიას წერდა:

„გვაქვს „ვეფხისტყაოსნის“ სცენარი და დიდად სასურველია, რომ ეს დადგას გერმანიის ფირმამ, რომელმაც „ნიბელუნგები“ გადაიღო. ამას ექნება მსოფლიო მნიშვნელობა და რაგინდ დიდი ფული დაჯდეს, მისი დადგმა უმალვე აანაზღაურებს. ამაზე მოსაზრებები უკვე მზათა გვაქვს, ნემეცური თარგმანიც არის, დიდი ხნის შრომაა. თქვენ ბევრი პირადი ნაცნობები გყავთ გერმანიაში, ფირმებიც და თუ თქვენი დახმარება იქნება, შესაძლებელია გერმანიის ფირმამ დადგას“ (გ. ხარატიშვილი. „ქართული კინოს დაბადება“).

„ნიბელუნგების“ რეჟისორთან ურთიერთობის გაბმა საქართველოს ოკუპაციის პირველ წლებზე მოდის.

საქართველოს დამოუკიდებლობის წლებშიც ეცადნენ საქმის დაძვრას. საქართველოს რესპუბლიკის სახალხო განათლების სამინისტრომ 1920 წლის 13 დეკემბერს წარუდგინა მინისტრთა საბჭოს შემდეგი შინაარსის მოხსენებითი ბარათი: „კინოწარმოებას განზრახული აქვს დაამზადოს და ეკრანზე გამოუშვას სამი დიდი სურათი „ვეფხისტყაოსანი“, „ღალატი“, „მოძღვარი“. გთხოვთ, დახმარებას“.

ცხადია, ორ თვეში, 1921 წლის 25 თებერვლამდე, ვერაფერი მოესწრო, 1925 წელს კი სახკინმრეწვის დირექტორ-განმკარგულებელი, გერმანე გოგიტიძე, საქართველოს სახელმწიფო კინომრეწველობის დავალებით ევროპაში გაემგზავრა ფრანც ლანგთან მოსალაპარაკებლად.

1966 წლის „საბჭოთა ხელოვნების“ ოქტომბრის ნომერში გამოქვეყნდა გერმანე გოგიტიძის მოგონებები, რომლის მიხედვითაც, მოლაპარაკება ჩაიშალა გერმანელი რეჟისორის მიერ წამოყენებული მოთხოვნების გამო:

„მოითხოვა ასისტენტის, ორი ოპერატორის და ორი მახლობელი ადამიანის წამოყვანა. ამასთან ერთ-ერთი ქალის როლის შემსრულებლად მარგარიტა შენს ავიყვანო, რომელიც „ნიბელუნგებში“ კრიმჰილდას როლს თამაშობდა, ხოლო თუ ტარიელის როლის შემსრულებელს საქართველოში ვერ ვიპოვი, მაშინ დუგლას ფერბენქსს მოვიწვევო“.

რაც შეეხება ხარჯებს, გერმანე გოგიტიძის თქმით, უზარმაზარი თანხა გამოვიდა, იმ ფულით რამდენიმე ზაჰესსა და რიონჰესს ავაშენებდითო.

თუმცა, როგორც 2013 წელს გამოცემული გერმანე გოგიტიძის „ქართული კინოს წარსულიდან“ ირკვევა, სახკინმრეწვის დირექტორ-განმკარგულებელი წინასწარ ყოფილა ნეგატიურად განწყობილი „ვეფხისტყაოსნის“ ეკრანიზაციის მიმართ.

„გამოვხატე ჩემი უთანხმოება და გამოვთქვი მოსაზრება, რომ ასეთი დიდი ნაწარმოებების ეკრანზე გადმოტანა არ უნდა ყოფილიყო გამართლებული, ვინაიდან არსებობს თხზულებები, რომლებიც ეკრანიზაციისთვის არანაირად არ გამოდგებიან - ამ შემთხვევაში ასეთია შოთას უკვდავი ნაწარმოები. ეს თხზულება, ჩემი აზრით, თავის მშვენიერებას ინარჩუნებს ფილოსოფიური შაირების გამო. თუკი ამ ბრძნულ გამონათქვამებს ამოვიღებთ ან კიდევ შევამოკლებთ, ნაწარმოები გაფერმკრთალდება. კინოს სპეციფიკურობა კი ბევრს მოითხოვს“.

გერმანე გოგიტიძე ამბობს, რომ ფრიც ლანგის პირობები ვალუტაში გადავიანგარიშე და მნიშვნელოვანი თანხა მივიღეო.

„მე არ მჯეროდა, რომ ამ სურათს რაიმე მომავალი შეიძლება ჰქონოდა, ამიტომ ლანგის მიერ წამოყენებული ყველა წინაპირობა განზრახ ორმაგად გავართულე ისე, რომ თბილისში ჩამოსვლისას ამ ფანტასტიკურ ჩანაფიქრს მთელი ამიერკავკასიის ვალუტაც კი არ ეყოფოდა“.

კიდევ (არა) ერთი უშედეგო მცდელობა

1937 წელს საქართველომ ფართოდ აღნიშნა შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსნის“ 750 წლისთავი, რისთვისაც მოსამზადებელი სამუშაო ჯერ კიდევ 1934 წელს დაიწყო, როცა საქართველოს კპ ცენტრალურმა კომიტეტმა მიიღო 20 აგვისტოს ვრცელი დადგენილება.

„საქართველოს სახკინმრეწვმა გამოაცხადოს კონკურსი „ვეფხისტყაოსნის“ საუკეთესო სცენარზე“, - ვკითხულობთ დადგენილების მე-11 პუნქტში.

თუმცა, კინომცოდნე კარლო გოგოძის მიხედვით, საიუბილეოდ სრულმეტრაჟიანი მხატვრული ფილმის გადაღება ვერ მოხერხდა, სამაგიეროდ, კინოსტუდიის შემოქმედებითი ძალების და ტექნიკური მზადყოფნის შესამოწმებლად, გადაიღეს მცირემეტრაჟიანი, სამი ნაწილისაგან შემდგარი ფილმი „ქაჯეთი“ (რეჟისორი კოტე მიქაბერიძე. 1936 წელი), რომელიც ქაჯეთის ციხის აღებასა და ნესტანის განთავისუფლების სცენებს წარმოგვიდგენდა:

„ფილმს ექსპერიმენტული ხასიათი ჰქონდა, მაგრამ იგი გასცდა ამ ვიწრო ფუნქციას და მასიურ ეკრანზე გამოვიდა. ფილმი ვერ იყო სათანადო სიმაღლეზე. მან ნათლად დაგვანახა, რომ ქართული კინემატოგრაფია ჯერ კიდევ არ იყო მზად „ვეფხისტყაოსნის“ დასადგმელად. ღირებული სცენარები ვერ შეიქმნა“.

კიდევ ერთი ცდა „ვეფხისტყაოსნის“ კინოინსცენირებისა ეკუთვნით კინორეჟისორ მიხეილ ჭიაურელს, მწერალ სანდრო შანშიაშვილსა და კინოდრამატურგ გიორგი ცაგარელს. ამჯერად დაიწერა სრული სცენარი, რომლის მიხედვითაც ფილმი ჭიაურელს უნდა გადაეღო, მაგრამ სცენარი, იმავე გოგოძის თქმით, ამ შემთხვევაშიც დაიწუნეს:

„სცენარში არ იგრძნობოდა ერთი მთავარი დრამატურგიული ხაზი. გაუგებარი იყო რა წარმოადგენს ნაწარმოებისთვის მთავარს: ნესტან დარეჯანისა და ტარიელის თუ თინათინისა და ავთანდილის ამბავი? მოიკოჭლებდა კინემატოგრაფიული მეტყველება, პოემის ახლებური ჭვრეტა, რასაც უნდა განესაზღვრა ფილმის მხატვრული ჟღერადობა. ავტორები ცდილობდნენ რაც შეიძლება მეტი ეპიზოდი გამოეყენებინათ სცენარში, მაგრამ ვერ აგნებდნენ შესატყვის კინემატოგრაფიულ ეკვივალენტს, მხატვრული გამოსახვის ლაკონიურ ხერხებს, რის გამოც თითქმის ყველა ეპიზოდი დაუმთავრებელ სქემატურ შთაბეჭდილებას ტოვებდა“.

ეკრანიზაციის შეუძლებლობა?

1966 წელს, როცა „ვეფხისტყაოსნის“ მორიგი იუბილე აღინიშნებოდა (800 წელი), ახალი ძალით იფეთქა კითხვებმა: როდის ვიხილავთ „ვეფხისტყაოსნის“ ეკრანიზაციას? ფიქრობენ თუ არა, გადაიღონ რუსთაველის უკვდავი თხზულება? შეიძლება თუ არა საერთოდ ამ პოემის ეკრანიზაცია?

„ვეფხისტყაოსნის“ ეკრანიზაცია რომ ურთულესი საქმეა, ამის შესახებ ჯერ კიდევ შალვა დადიანი წერდა საუკუნის წინ „პატეს“ წარმომადგენლებისთვის გაგზავნილ წერილში:

„აზიის მდიდარი კოლორიტული ბუნება, ჩაცმულობა, იარაღის აღჭურვილობა, არქიტექტურული სტილი, გმირთა მოძრაობის პლასტიკურობა და თვით გმირთა სილამაზე, საინტერესო სურათების შექმნის შესაძლებლობას იძლევა, მაგრამ, გთხოვთ, მხედველობაში იქონიოთ ის ფაქტი, პოემა, როგორც ყველა უდიდესი ნაწარმოები, გაცილებით დიდ შთაბეჭდილებას ტოვებს კითხვის პროცესში, რადგან უპირველეს ყოვლისა მას საკუთარი სტილი აქვს, მდიდარია მეტაფორებით, შედარებებით, ენის სილამაზითა და აფორიზმებით. ამიტომ იგი ბევრს ჰკარგავს სცენაზე წარმოდგენის, ან კინემატოგრაფის ლენტზე გადაღებისას“.

„ვეფხისტყაოსნის“ დადგმის სირთულეს ხაზგასმით აღნიშნავდა კოტე მარჯანიშვილიც, რომელმაც სპექტაკლის დადგმა გადაწყვიტა, თუმცა მანამდე, 1923 წლის 13 ნოემბერს, პიესის ინსცენირების წაკითხვამდე დასს განუცხადა:

„ვეფხისტყაოსნის“ დადგმა შეიძლება მხოლოდ ისე, როგორც არის დაწერილი. არ შეიძლება შევურიგდეთ ერთი სიტყვის არა თუ გამოკლებას, არამედ გადატანას. ყველა ვალდებულია მიიღოს მონაწილეობა ამ საქმეში, ისინიც კი, ვინც თავისუფალია. მთავარი ამ პოემაში იქნება მკითხველი. გამოვიყენებთ პანტომიმას, მუსიკას და ყველა სცენურ საშუალებას... მოქმედება იწარმოებს ტრიპტიხში, რომელსაც ძველი ქართული ორნამენტირება ექნება... რეალისტური დადგმა „ვეფხისტყაოსნისა“ შეუძლებელია. საჭიროა მისი სტილიზაცია... თითოეულ როლზე ჩვენ ვცდით ხუთ, ექვს და, შეიძლება, რვა მსახიობს, ყველაზე რთულია ამ შემთხვევაში მკითხველის როლი“.

საბოლოო ჯამში, დიდმა რეჟისორმა სპექტაკლისთვის ოთხი მთხრობელი შეარჩია: შალვა დადიანი, ილია ზურაბიშვილი, აკაკი ფაღავა, აკაკი ხორავა.

მარჯანიშვილის „ვეფხისტყაოსანი“ მხატვრული ნაწარმოების სცენური ილუსტრაცია უნდა ყოფილიყო: „დეკორატიული გაფორმება მოფიქრებული იყო როგორც გადაშლილი, არშიებმოხატული წიგნი, რომლის ფურცლებზე შენაცვლებით, ჩნდებოდნენ და მეტყველებდნენ გმირები“.

სპექტაკლის წარმოდგენის დღედ დანიშნული იყო ჯერ 1923 წლის 19 დეკემბერი, შემდეგ - 1924 წლის 2 იანვარი, მაგრამ გაურკვეველი მიზეზების გამო (ცნობილია, რომ რაპელები აპროტესტებდნენ) „ვეფხისტყაოსანი“ აღარ დაიდგა.

ვითარება 100 წლის შემდეგაც მსგავსია. დროდადრო კვლავ ლაპარაკობენ „ვეფხისტყაოსნის“ ან დადგმის ან ეკრანიზაციის შესახებ, თუმცა ქართული კულტურის მთავარი ტექსტი ჯერაც ვერ იქცა ფილმად.

რატომ?

„"ვეფხისტყაოსანი" მხოლოდ ფორმალურად არის "ქართული კულტურის მთავარი ტექსტი". რუსთაველის იდეები რეალურად არასოდეს გაუზიარებიათ ქართველებს. "ვეფხისტყაოსნის" გადაღება არ გამოვიდოდა იმიტომ, რომ რეალურად პოემა სიმბოლოს სახით გვქონდა და მისი გააზრება, ღრმად შესწავლა ხალხში, არ მომხდარა. ეკლესიას ხომ საერთოდ არ აწყობს "რენესანსული" კულტურა“, - ამბობს კინომცოდნე გიორგი გვახარია, რომლის თქმითაც, „ვეფხისტყაოსნის“ ფილმად გადაღების კიდევ ერთ სირთულეს საკუთრივ ტექსტი წარმოადგენს:

„არაა კინემატოგრაფიული ტექსტი, პოეზიაა. ასეთი ტექსტები იშვიათად ექვემდებარება კინოს ენას. ბაირონის ან გოეთეს კარგი ეკრანიზაცია გახსოვთ? თუმცა, მგონია, რომ ფრიც ლანგი არ გადაიღებდა ცუდად. "ნიბელუნგები" კარგი ფილმია“.