ვიქტორ ნოზაძემ მართლაც შესაშური პრინციპულობით უერთგულა ამ ორ საქმეს. როგორც მისი ერთ-ერთი მეგობარი წერდა, მთელი სიცოცხლე შეალია საქართველოს, „სხვა ცხოვრება არ ჰქონია, არ ეცალა პირადი ბედნიერებისთვის და შესანიშნავი გაკვეთილი დატოვა იმისა, თუ როგორ თავდადებით უნდა ემსახუროს ყოველი პატიოსანი ქართველი თავის მოვალეობას“.

1975 წლის აპრილის შუა რიცხვებში 81 წლის ვიქტორ ნოზაძე თავისი მორიგი ნაშრომის, „ვეფხისტყაოსნის მიჯნურთმეტყველების“ გამოცემაზე მუშაობდა, როცა მოულოდნელად ცუდად გახდა. საქვეყნოდ ცნობილ მეცნიერს უკვე დაბეჭდილი ჰქონდა „ვეფხისტყაოსნის“ ფერთამეტყველება, ვარსკვლავთმეტყველება, მზისმეტყველება, საზოგადოებათმეტყველება, ღმრთისმეტყველება და მეექვსე წიგნის დასტამბვას ჩქარობდა. მეცნიერის მეგობრის, მიხეილ ქავთარაძის თქმით, წიგნის ექვსი ნაკვეთიდან სამი უკვე დაბეჭდილი ჰქონდა, მეოთხეს კი აწყობდა. როგორც ყოველთვის, თვითონ იყო თავისი წიგნის რედაქტორიც და ასოთამწყობიც.

„სანახავად რომ მივედი, თბილებში გახვეული ლინოტიპს უჯდა, ძლივს ლაპარაკობდა, - იხსენებდა მიხელ ქავთარაძე, - ვუთხარი, ვიქტორ, თუ გინდა, რომ საქმე განაგრძო, საჭირო დროსაც უნდა გაჩერდე-მეთქი. ისევ ძველებურად წიგნის დასრულების აუცილებლობა ახსენა - მეჩქარება, ხომ უნდა დავასრულო ბოლოს და ბოლოს ეს წიგნიო, მაგრამ დაუმატა: მართლა ცუდად ვარ, რამდენიმე წუთის სამუშაო დამრჩა და მერე დავწვებიო. რამდენიმე დღის შემდეგ საავადმყოფოში გადაიყვანეს. 23 აპრილს გრძნობა დაკარგა. ბოდვაში ლინოტიპის მუშაობაში ხმარებულ ფრანგულ ტერმინებს ბუტბუტებდა. 24-ში გარდაიცვალა“.

რუსთველოლოგიური შრომებიდან ვიქტორ ნოზაძეს ასევე გამზადებული ჰქონდა „ვეფხისტყაოსნის სიბრძნისმეტყველება“, რომელიც 1978 წელს ჟურნალ „კავკასიონში“ დაიბეჭდა. როგორც მეცნიერის ძმამ, გიორგი ნოზაძემ შენიშნა ჟურნალის ამავე ნომერში, გამოუქვეყნებელი დარჩა:

1. ვეფხისტყაოსნის გონებათმეტყველება; 2. ვეფხისტყაოსნის სულთამეტყველება; 3. ვეფხისტყაოსნის მჭევრმეტყველება; 4. ვეფხისტყაოსნის ფსიქოლოგიის მეტყველება; 5. ვეფხისტყაოსნის ნებათმეტყველება; 6. ვეფხისტყაოსნის საზოგადოების ცნებანი; 7. ვეფხისტყაოსნის ცნება ცნობა; 8. ვეფხისტყაოსნის ესთეტიკა; 9. ვეფხისტყაოსნის ტანთმეტყველება; 10. ვეფხისტყაოსნის გულთამეტყველება.

ვიქტორ ნოზაძემ ასევე დატოვა მრავალი ხელნაწერი შრომა და ნარკვევი, როგორც რუსთაველზე, აგრეთვე ისტორიულ, სოციალურ, ეკონომიკურ და პოლიტიკურ თემებზე. ქართული პოლიტიკური და კულტურულ-ლიტერატურული ემიგრაციის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წარმომადგენლის გიორგი წერეთლის შენიშვნით, ანდაზამ, ზოგი ჭირი მარგებელიაო, ვიქტორ ნოზაძის მაგალითზეც გაამართლა:

„ემიგრანტობის „ჭირმა“ ვიქტორ ნოზაძეს საშუალება მისცა ევროპის და ამერიკის ბიბლიოთეკები გადმოექექა და, თავი მოეყარა იმ მდიდარ ცოდნისათვის, რაც კაცობრიობას დასაბამიდან შეუქმნია. მარტო ეს დაგროვილი, იშვიათი მასალები, უდიდეს სამსახურს გაუწევენ სრულ და ყოველმხრივ ცოდნას მოწყურებულ თანამედროვე და მომავალ ქართველ ახალგაზრდობის თაობებს“.

თუმცა მრავალმხრივი ნიჭისა და მრავალფეროვანი საქმიანობის მიუხედავად, ვიქტორ ნოზაძის მთავარი ვნება მაინც „ვეფხისტყაოსნის“ შესწავლა, უფრო ზუსტად, როგორც თვითონ უყვარდა თქმა, რუსთველის უკვდავი პოემის მეცნიერული თანმიმდევრობით „ჩხრეკა“ იყო. ყველაფერი კი მეორე მსოფლიო ომის ბოლო წლებში დაიწყო.

„ეს იყო 1945 წელს. ვიქტორ ნოზაძე რუპოლდინგში ცხოვრობდა. ვერ წარმოიდგენთ რა რთულ პირობებში არსებობდა მაშინ გერმანია. არ იყო განათება, გათბობა, სასმელ-საჭმელი... როდესაც მის ოთახში შევედი, ასეთი სურათი დამხვდა: ყოველი მხრით ეწყო „ვეფხისტყაოსნის“ სხვადასხვა გამოცემები, ათასგვარი ლიტერატურა; თაროები სავსე იყო წიგნებით, მაგიდაზე კი იდგა ერთი ქართული საბეჭდი მანქანა, რომელიც ისე ძველი იყო, რომ არქაულად გამოიყურებოდა. ჩვენი ვიქტორი იჯდა მაგიდასთან და საბანში გახვეული უკაკუნებდა საწერ მანქანაზე. ჩვენ შეკითხვაზე, თუ რას აკეთებდა, მან გვითხრა, რომ ეს იყო „ვეფხისტყაოსნის“ გამოკვლევა. რა ვიცოდით, რომ ეს გამოკვლევა ასეთი დიდი მასშტაბით და დიდი ერუდიციით იქნებოდა დაწერილი“, - ეს მოგონება ეკუთვნის რადიო თავისუფლების ქართული რედაქციის დირექტორს 1963-1984 წლებში, კარლო ინასარიძეს, რომელმაც დიდ მეცნიერთან ვრცელი ინტერვიუ 1966 წელს ჩაწერა.

ვიქტორ ნოზაძემ მთელი დარჩენილი სიცოცხლე, 30 წელი დაუთმო „ვეფხისტყაოსნის“ შესწავლას და, როგორც პროფესორმა გურამ შარაძემ შენიშნა მეცნიერზე დაწერილ ვრცელ წერილში, სიმბოლურია, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ გმირებივით მანაც ვრცელი არეალი შემოიარა - გერმანია, ავსტრია, არგენტინა, ჩილე, ბრაზილია, ესპანეთი და ბოლოს, ისევ საფრანგეთი და ამ ოცდაათწლიანი „ველად გაჭრის“ მეტად მძიმე პირობებში, ყოველგვარი ხელშეწყობის გარეშე, მარტოდმარტომ, დიდი ნიჭისა და ურყევი ნებისყოფის წყალობით, შექმნა ექვსი მონუმენტური ტომი.

ლევილის მამულში, სადაც ვიქტორ ნოზაძე უკანასკნელ წლებში გადასახლდა, მეორე სართულზე მოწყობილ კაბინეტში მუშაობდა, სადაც ფანჯარას გარეთა მხრიდან ზარი ჰქონდა მიმაგრებული.

„ზარის ბაწარი ქვედა სართულამდე ეშვებოდა და ასე ატყობინებდნენ მას სადილის დროა, ვახშმის დროაო“, - იხსენებდა მიხეილ ქავთარაძე.

მაინც რა იყო ვიქტორ ნოზაძისთვის რუსთველი და მისი პოემა? ამის შესახებ ნათელ წარმოდგენას გვიქმნის მეცნიერის მიერ ჟურნალ „კავკასიონში“ გამოქვეყნებული ესე „შოთა რუსთაველს“, რომლის მიხედვით, ქართველი ერი და რუსთაველი ერთმანეთის განუყოფელი ნაწილები არიან. ესეს ფინალში მეცნიერი მიმართავს „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორს:

„სიყვარული, პოეზია და გალობა.
სილამაზე და შვენიერება, კეთილობა და მოწყალება, მეგობრობა და ძმობა,
სამართლიანობა და მისთვის თავდადება, მისთვის თავგანწირვა,
სამშობლოს თავისუფლება,
თანასწორობა ხალხთა, ყველაფერი ეს გარდაუვალია, წარუვალი, მუდმივი. -
ყველაფერი ეს საკაცობრიოა. საერთაშორისო...
ამას უგალობ შენ! და ქართველი ერი ასეთი წარმტაცი გალობით ტკბება!
შენი მომხიბვლელი გალობითა და ბრძოლის მიზნებით შენ მასთან ერთად საერთაშორისო განათლებული საზოგადოების წრეში იმყოფები.
ქართველი ერი სიყვარულითა და სიხარულით ინაწილებს და თავისად მიიჩნევს შენ მოძღვრებას.
შენ ბრძანდები მისი უზენაესი მოძღვარი!
და ქართველი ერი შენთან ერთად არის ამ საკაცობრიო, საერთაშორისო - ნატრიონისათვის ბრძოლაში და მხარ და მხარ მიგყვება შენ! და შენთან ერთად დარწმუნებული არის, რომ ეს ნატვრა ერთ დღეს სინამდვილედ გარდაიქცევა!
ამიტომ ბრძანდებით შენ და ქართველი ერი განუყოფელი, განუშორებული და განუყრელი! თქვენ იცოცხლებთ ერთად მარად ჟამს! იცოცხლებთ უკუნითი უკუნისამდე!..
სანამ მზე მზეობს! და ეს მსოფლიო ცოცხლობს!.."

„ვეფხისტყაოსანი“ და საქართველო, მისი კულტურა და წარსული... თუმცა, გიორგი წერეთლის თქმით, ვიქტორ ნოზაძე მარტო წარსულის მკვლევარი როდი იყო:

„ის იყო, ასევე, თავის დროის აქტიური მოქალაქე. როცა ჩრდილოეთიდან შემოჭრილმა ურდოებმა ჩვენი ქვეყანა დაიპყრეს, ვიქტორ ნოზაძე უცხოეთში იყო ცოდნის გასაღრმავებლად. მან უარი თქვა დაპყრობილ სამშობლოში დაბრუნებაზე და ამ დღიდან მოყოლებული, ხმალი ქარქაშში არ ჩაუგია. როცა ქვემეხები და ტყვიამფრქვევები დადუმდნენ, მან კალამი იშიშვლა, და ყველამ უწყის, თუ მისი კალამი როგორი ბასრი იყო“.

• საქართველოს I რესპუბლიკა ერთი წლის იყო, როცა მთავრობამ გამოიტანა გადაწყვეტილება ქართველი ახალგაზრდების ჯგუფის ევროპის უნივერსიტეტებში გაგზავნის შესახებ. ეს ჯგუფი (70 წარჩინებული ახალგაზრდა) ევროპული ცოდნით შეიარაღებული უნდა დახმარებოდა მთავრობას მომავალში სახელმწიფო მმართველობის საქმეში. სწორედ ამ ჯგუფში იყო ვიქტორ ნოზაძე, რომელსაც ქუთაისის ქართული გიმნაზიის ოქროს მედალზე დასრულების შემდეგ, უკვე მოესწრო მოსკოვის უნივერსიტეტში ჩაბარებაც და უკან, გათავისუფლებულ სამშობლოში დაბრუნებაც. სამშობლოში, სადაც მნიშვნელოვან მონაწილეობას იღებდა როგორც საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული პარტიის მუშაობაში, ასევე გაზეთების „ერთობისა“ და „საქართველოს რესპუბლიკის“ გამოცემაში.

„ევროპისათვის გაცნობას, ევროპაში სახელის ქონას დიდი მნიშვნელობა აქვს. განსაკუთრებით ჩვენთვის, რომელნიც გუშინ გამოვედით საერთაშორისო ასპარეზზე. ასეთი პროპაგანდა არ სჭირდება პოლონეთს, არ სჭირდება ფინეთს, მაგრამ მეტის მეტათ გვჭირდება ჩვენ. როდესაც ევროპიელი ინტელიგენტი გეკითხება, როდესაც ჟურნალისტი გეუბნება, – თქვენ ქართველი ხართ, ოო, მე კარგად ვიცნობ თქვენს ქვეყანას, თქვენ ამერიკელი ხართო, – როგორ შთაბეჭდილებას მოახდენს თქვენზე? მაგრამ განა მარტო ამისთვის არის საჭირო პროპაგანდა-აგიტაცია, რომ მარტო „ინტელიგენტურ“ მასას გააცნო საქართველო? საჭიროა პროპაგანდა მთელი ხალხისთვის მთელი მასისთვის, რომლის ხმას ევროპაში გადამჭრელი მნიშვნელობა აქვს. პარიზის ერთ გაზეთში ჟან-ტიზონის ერთი და ორი წერილის დაბეჭდვა არ კმარა, ერთი ან ორი წიგნის გამოცემა ვერ დააკმაყოფილებს საქმეს, საჭირო იყო და არის მუშაობა ამ პროპაგანდისთვის, რაც სამწუხაროთ და სავალალოთ ხეირიანათაც კი არ მიმდინარეობს“, - წერდა ვიქტორ ნოზაძე 1920 წელს გაზეთ „ერთობის“ 168-ე ნომერში ევროპაში საქართველოს ცნობადობის გაზრდის აუცილებლობაზე.

ვიქტორ ნოზაძეს კალამი მართლაც მახვილივით ჰქონდა შემართული. ის ყველა საჭირბოროტო საკითხს ეხმიანებოდა როგორც პერიოდულ გამოცემებში, ასევე ყოფით ვითარებებშიც. ვიქტორ ნოზაძის ძმა, გიორგი ნოზაძე იხსენებს:

„მეორე მსოფლიო ომის წინა ხანებში, პარიზში „ტროკადეროს“ ძველი სასახლე დაანგრიეს და მის ადგილზე ააშენეს „შაიოს“ დიდი სასახლე, სადაც გახსნილი იყო „ადამიანის მუზეუმი“. მე და ვიქტორი ერთად წაველით მის სანახავად. დიდი იყო ჩვენი გაკვირვება, როდესაც მუზეუმის ქართულ სექციაში, დიდ დაფაზე აღნიშნულ ახსნა-განმარტებაში ამოვიკითხეთ, რომ პურის ხორბალი ჩვენში, თურმე რუსებს შემოეტანათ. ვიქტორმა დაწვრილებითი, დასაბუთებული მოხსენება წარუდგინა მუზეუმის დირექტორს; რის შემდეგ ეს სამარცხვინო წარწერა მოხსნილ იქმნა“.

ვიქტორ ნოზაძე, რომელიც ქუთაისის გიმნაზიის პედაგოგების საყვარელი მოწაფე იყო მაღალი აკადემიური მოსწრების გამო, მერხიდანვე ქართველ სოციალ-დემოკრატებს თანაუგრძნობდა, რასაც განსაკუთრებით განიცდიდა ცნობილი პედაგოგი და საზოგადო მოღვაწე სილოვან ხუნდაძე, რომელიც ყმაწვილ სოციალ-დემოკრატებს „გველის წიწილებს“ უწოდებდა. თუმცა ერთხელ, როცა „ქართული თემა“ ყველაზე უკეთ დაწერა, სილოვან ხუნდაძემ, როგორც თავად ვიქტორ ნოზაძე იხსენებს, სხვა მოწაფეებს ასე მიმართა:

„თქვენ რომ დიდად მოგაქვთ თავი ნაციონალისტობით, არაფრად ვარგიხართ. ყველაზე უკეთესად დასწერა ამ „წიწილმა“ (აღარ უთქვამს გველის წიწილი, მაგრამ ყველა მიხვდა) და მოაშვირა ხელი ჩემზე“.

ვიქტორ ნოზაძე საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრი იყო გასული საუკუნის 10-იანი წლებიდან, თუმცა, ამის მიუხედავად, სიცოცხლის ბოლომდე არ შეუცვლია მაღალი აზრი ილია ჭავჭავაძის შესახებ.

„გარდასული საუკუნის 60-იანი წლებიდან სიკვდილამდე ილია იბრძოდა და მისი სახელი იყო დროშა ეროვნული აღდგენისათვის გამართული ამ ბრძოლისა! იგი იყო უდიდესი პიროვნება ქართული ისტორიისა, დიდი მწერალი და შემქმნელი ახალი ეროვნული ბრძოლისა, გამომჭედი და გამომყვანი ერისა თავისი ვინაობის დასაცავად! და ეს დიადი პიროვნება ნაწამები დაეცა ტყვიით განგმირული წიწამურის ველზე!... მაგრამ ილია დღესაც არის სულიერი მპყრობელი საქართველოსი...!“

სწორედ საქართველოსთვის ბრძოლაში გაატარა თვითონ ვიქტორ ნოზაძემაც თავისი ხანგრძლივი და შინაარსით სავსე სიცოცხლე, რომელიც სრულად მიუძღვნა საქართველოს კულტურის კვლევა-მსახურებასა და დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლას.

„ჩვენი დაარსებული ჟურნალის „კავკასიონის“ პირდაპირი დანიშნულებაა, თავი მოუყაროს ქართული ემიგრაციის კულტურულ ძალებს. ასპარეზი მისცეს მათ თავისუფალ სიტყვას და მოგონებათა სახით ჩვენი წარსული სიმართლით და მართლად აღიწეროს, - ამბობს მეცნიერი ერთ-ერთი ინტერვიუში, - მნიშვნელოვანია მოგონებების დაბეჭდვა, ვინაიდან ახლო წარსულის მოგონებები ძალიან დამახინჯებულია იქ [საბჭოთა საქართველოში]. იყენებენ მოგონებებს თავისი მიზნებისათვის, ხოლო აქაური მოგონებები, რომლებიც „კავკასიონში“ იბეჭდება, ეს არის ნამდვილი, ხალასი ამბავი განვლილი ცხოვრებისა“.

ვიქტორ ნოზაძემ ბოლომდე უერთგულა საქართველოს დამოუკიდებლობას, საქართველოს პირველ რესპუბლიკას. 1966 წელს, როცა თბილისში რუსთაველის 800 წლისთავი აღინიშნებოდა, მეცნიერმა საქართველოდან მიიღო იუბილეზე დასაპატიჟებელი ბარათი. ვიქტორ ნოზაძეს საშუალება მიეცა ჩასულიყო სათაყვანებელ სამშობლოში, რომელიც თითქმის ნახევარი საუკუნე არ ენახა, თუმცა, როგორც თვითონ ამბობს რადიო თავისუფლების ქართული რედაქციის დირექტორის, კარლო ინასარიძისათვის მიცემულ ინტერვიუში, უარი თქვა მიპატიჟებაზე.

„რატომ ვთქვი უარი წასვლაზე, ეს თქვენთვის გასაგებია. მადლობა მოვახსენე მასპინძლებს და წასვლაზე უარი მოკლედ შევატყობინე. მათთან კამათი არ გამიმართავს, მივწერე მხოლოდ: თქვენგან ადვილად გასაგებ მიზეზთა გამო ვერ მოვალ თბილისს და ვერ დავესწრები საიუბილეო ღონისძიებას. მე არ შემიძლია სამშობლოში დავბრუნდე, სანამ იგი მოსკოვის მპყრობელობაშია. საბჭოთა კავშირი არ არის თავისუფალ ერთა თავისუფალი კავშირი. იგი არის მოსკოვის ვეებერთელა ციხე-სიმაგრე და მე მის ძირში მოვკვდები, მაგრამ შიგნით არ შევალ“.

არც შევიდა. ვიქტორ ნოზაძის ძვირფასი სხეული ლევილის სასაფლაოზეა დაკრძალული. მასზე თქვეს, სიკვდილს შეურიგებლად, ქედმოუხრელად და, შეიძლება ითქვას, ფეხზე მდგომი შეეგება. კვდებოდა კაცი და სიკვდილი კი არ ადარდებდა, არამედ ის, რომ თავისი შრომები დაუმთავრებელი რჩებოდაო. პოეტმა გიორგი ყიფიანმა უკანასკნელ გზაზე მიმავალი უფროსი მეგობარი ასე გააცილა:

წინ გეგეგება დიდი წარსული,
გონით ნაზარდი მზე-დარბაზები,
მიხვალ თავდახრით ეკლიან გზაზე. -
სამშობლოს ტვირთით მიემგზავრები.

და თუ აქ უცხო გაგწირა ბედმა,
თავზე დაგადგა სიკვდილის მოგვი,
დარჩები კარდუს დიდი მსახური;
მეფე პოეტის - რუსთველოლოგი. . .