ისლამ ხასუხანოვი სოფელ კურჩალოიში ცხოვრობს, რუსეთის ფედერაციის ჩეჩნეთის რესპუბლიკაში. ის მოხუც დედას უვლის, რომელსაც ძლიერი შიში იპყრობს ხოლმე, თუ ვაჟი შინიდან სამ საათზე მეტი ხნით გავა. ხასუხანოვი აქტიურად არის ჩართული სოციალურ ქსელებში. აქვეყნებს ბავშვების ფოტოებს და მოგონებებს საკუთარი ცხოვრების შესახებ. ბოლო პოსტს ინსტაგრამში - „პური და ჩაი“ - წამძღვარებული ჰქონდა სიტყვები: „მრავალი თვისა და წლის განმავლობაში ეს ყველაზე გემრიელი და ერთადერთი საჭმელი იყო ზონაში“. პოსტი ორმა მომხმარებელმა მოიწონა - მას სულ 51 გამომწერი ჰყავს.

20 წლის წინ ხასუხანოვი ჩეჩნეთის რესპუბლიკის გენერალური შტაბის უფროსი იყო. ცოლად ჰყავდა პრეზიდენტ ასლან მასხადოვის ძმისშვილი და რუსეთის სამხედრო-საზღვაო ფლოტის ატომური წყალქვეშა ნავის პირველი რანგის კაპიტნის წოდებას ატარებდა. მოგვიანებით მისთვის ამ წყალქვეშა ნავის გატაცების დაბრალება უნდოდათ.

ხასუხანოვმა Кавказ.Реалии-ს მოუთხრო ფლოტში თავისი სამსახურის, „იჩქერიის“ პერიოდის მოვლენების, პატიმრობისა და შინ დაბრუნების შესახებ.

I ნაწილი

რომ არ დავქორწინებულიყავი

მე გროზნოდან ვარ. ახალგაზრდობაში აზრადაც არ მომსვლია ფლოტში სამსახური. სკოლის შემდეგ გროზნოს ნავთობის ინსტიტუტში ჩავირიცხე სამშენებლო ფაკულტეტზე, კარგად ვსწავლობდი.

ჩეხოვის სახელობის ბიბლიოთეკის გვერდით პატარა კაფე იყო, სადაც მამაჩემის ერთი ნაცნობი მუშაობდა. მაშინ ბევრი რამე არ მესმოდა და ჩემი ჯგუფის გოგონებთან და ბიჭებთან ერთად, სულ 12-ნი ვიყავით, იქ დავდიოდი ხოლმე. რა თქმა უნდა, გოგონებს ვპატიჟებდით. ერთმა ნაცნობმა კი მამაჩემს უთხრა: ყურადღება მიაქციე, იქამდე არ მივიდეს საქმე, რომ ერთ დღესაც შენმა შვილმა რუსი ცოლი მოიყვანოსო. მამაჩემი ასეთ საკითხებში ძალიან მკაცრი იყო და გადაწყვიტა, თავისი ნაცნობის ქალიშვილზე დავექორწინებინე.

მე კი საერთოდ არ მქონდა გეგმაში ქორწინება, მხოლოდ 17 წლისა ვიყავი. ერთხელაც ჩემი ეს განცდები ერთ ჩემს ნათესავს გავანდე, რომელმაც საზღვაო ფლოტში იმსახურა და მირჩია: „რას განიცდი, წადი ჯარში, საზღვაო ფლოტში, სამი წლით, ამ ხნის განმავლობაში კი მოგეშვებიან“. ჰოდა, მეც წავედი.

მამაჩემმა გაწვევის შეტყობინება რომ დაინახა, ძალიან გაბრაზდა. მიხვდა, რაშიც იყო საქმე და წელიწად-ნახევარი ხმას არ მცემდა.

ასე წავედი 72-ში სამხედრო სამსახურში. 86 ადამიანიდან წყალქვეშა სამსახურში 12 მოხვდა, მათ შორის მეც. რაღაც ხნის შემდეგ კიევის სამხედრო-საზღვაო სასწავლებელში ჩავაბარე. მაშინვე ათეულის მეთაურად დამნიშნეს, კლასის ზემდეგად, რადგან კომუნიკაბელური ვიყავი და თან, ყველა ჩემს თანაკურსელზე ორი წლით უფროსი.

ერთხელაც სასწავლებლის მეთაურმა გამომიძახა და მითხრა, გვარად ხასუხანოვი ხარ, ისლამი გქვია, მამის სახელი - შაიხ-ახმედი - არაფრად არ ვარგა, ასეთი მონაცემებით შორს ვერ წახვალ, გირჩევ, ინიციალები გამოიცვალო“.

ეს იყო პირველი შოკი. ვიფიქრე, რა ვქნა, სახელი როგორ გამომეცვალა? კატეგორიული წინააღმდეგი ვიყავი. მაშინ უნდა მეფიქრა, რომ არასწორი მიმართულებით მივდიოდი. მაგრამ მაშინ ვფიქრობდი, თავს გამოვიჩენ, ყველაფერს მივაღწევ-მეთქი. მიამიტი ვიყავი, მეგონა, საუკეთესო ვარ და ყველაფერი გამომივა მეთქი.

სასწავლებელი კარგად დავამთავრე და უკან, იმავე წყალქვეშა ნავზე, გამაგზავნეს, სადაც მანამდე ვმსახურობდი, ქალაქ ლიეპაიაში, ლატვიაში. სამხედრო ხომალდზე წელიწადზე მეტხანს ვიმსახურე, შემდეგ ბრიგადის მეთაურმა შემნიშნა და შტაბში გადამიყვანეს პარტიული განყოფილების უფროსის თანაშემწედ. მხოლოდ ამის შემდეგ მოვხვდი წყალქვეშა ნავზე. ეს არ იყო ატომური ნავი, მაგრამ ორი ტორპედო ჰქონდა და ასე ვიყავით ხან პოლონეთში, ხან [აღმოსავლეთ] გერმანიაში.

70-იან წლებში შვედეთში წყალქვეშა ხომალდის გატაცების მცდელობა იყო. მაშინ ჯოხარ დუდაევი იყო საავიაციო ნაწილის მეთაური და დააჯილდოვეს ამ გატაცების თავიდან ასაცილებლად ჩატარებული ოპერაციის გამო. 80-იან წლებში იყო ღონისძიება სოცშეჯიბრებაში გამარჯვებულთა პატივსაცემად, იქ გავიგე პირველად გვარი დუდაევი - ყველა მას აქებდა. გადავწყვიტე, მივსულიყავი და გავცნობოდი. მე მაშინ უფროსი ლეიტენანტი ვიყავი, ის - კაპიტანი. მას შემდეგ კიდევ არაერთხელ შევხვდით (Кавказ.Реалии-ს რედაქციამ ვერ მიაგნო მტკიცებულებებს დუდაევის მონაწილეობის შესახებ წყალქვეშა ნავის გატაცების მცდელობის თავიდან ასარიდებელ ოპერაციაში 1975 წელს - რედ. შენიშვნა).

II ნაწილი

ჩეჩენი „კაგებეშნიკი“

ლიეპაიაში 80-87 წლებში ვმსახურობდი, და ეროვნების საკითხი მუდმივად იდგა. ბრიგადის ერთი მეთაური გვყავდა, რომელიც სულ რაღაცას მერჩოდა და მუდმივად რაღაცით უკმაყოფილო იყო. ყველა დანარჩენთან იდეალური ურთიერთობა მქონდა, მას და მე კი ერთმანეთი არ მოგვწონდა. მაგრამ ვიტანდი, რაც უნდა იყოს, ბრიგადის მეთაური იყო. ერთხელ, როცა უკვე კაპიტანი ვიყავი, გამომიძახა და ყველა ჩემი ხელქვეითის წინაშე ჩხუბი და ყვირილი დამიწყო.

შენ რუსი არა ხარო, ამბობდა, ამიტომაც ხარ ეტყობა ასეთი უტვინოო, სამხრეები ჩამომგლიჯა და ძირს დაყარა. მეც ვხეთქე ყურის ძირში და ჩემს

კაიუტაში წავედი. ყვირილი ისმოდა, გამომეკიდა, „გაჩერდი ახლავე, დაბრუნდიო“. ვუპასუხე, კარგი, სხვა ადგილას დავილაპარაკებთ არარუსის და თქვენი ნათქვამის შესახებ. გავარკვევთ, ვინ არის ჩვენ შორის უტვინო-მეთქი. მიხვდა, რომ გადააჭარბა, მით უმეტეს ამდენი მოწმის თანდასწრებით, და ხალხის მოგზავნა დამიწყო. ყველას ვუხსნიდი, რომ ეს აშკარა ნაციონალისტური მომენტი იყო და არ ვაპირებდი ამ ადამიანთან სამსახურს. ამის შემდეგ ის სხვაგან გადაიყვანეს და დააწინაურეს.

ეს ის დროა, როცა მე მოსკოვის აკადემიაში ჩაბარებას ვაპირებდი, ყველა საჭირო საბუთი შევკრიბე და გავაგზავნე. ველოდებოდი, როდის გამომიძახებდნენ, რომ გამოცდებზე გავსულიყავი, მაგრამ არა და არ მიძახებდნენ. უკვე ყველა წავიდა, ვისაც უნდა ჩაებარებინა, მე კი გამოძახება არ მომდიოდა. წავედი გასარკვევად, რაში იყო საქმე.

მოსკოვში სამხედრო-საზღვაო ფლოტის მთავარსარდლის მოადგილესთან მოვხვდი, ის ჩვენებური, ტერეკელი კაზაკი აღმოჩნდა, ადრე ინგუშეთში ეცხოვრა. დამელაპარაკა, როგორც თანამემამულეს, რა პრობლემაა, რა ხდებაო? მე ავუხსენი. აღმოჩნდა, რომ ჩემი პირადი საქმე ჩეჩნეთის კა-გე-ბე-ში (სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტში) გააგზავნეს და იქიდან მოვიდა პასუხი უარით. მთავარსარდლის მოადგილემ მირჩია, გროზნოში წავსულიყავი და გამერკვია, ვინ მიშლიდა იქ ხელს.

ჩავედი სახლში, ჩავიცვი ჩემი სააღლუმო ფორმა და მივედი კა-გე-ბე-ში, გროზნოში. წარმოიდგინეთ ჩემი განცვიფრება, როცა იქ უფროსი ლეიტანანტი - ჩეჩენი დავინახე. მან დაადასტურა, რომ თვითონ გააგზავნა პასუხი უარით. მე ემოციურად დავუწყე: „როგორ არ გრცხვენია, ჩეჩენი არა ხარ, რას აკეთებ-მეთქი?“ თურმე, როგორც გაირკვა, შეუტყვია, რომ „ბაბუაჩემი იყო რეპრესირებული 1935 წელს“.

მე შევეწინააღმდეგე და ვუთხარი, რომ 63-ში ბაბუაჩემზე ქაღალდი მოვიდა მისი რეაბილიტაციის შესახებ და ეს ქაღალდი პირად საქმეს აქვს დართული. მან მიპასუხა, რომ იცის ამის შესახებ, მაგრამ რადგან მას უფლებამოსილება ჰქონდა, გადაწყვიტა, უარი ეთქვა. ჰოდა, დავეტაკეთ ერთმანეთს. ამ დროს გენერალი ჩადიოდა სასადილოდ და ხმაურზე შეჩერდა. რა თქმა უნდა, ხელები გადამიგრიხეს. შემდეგ გენერალმა განკარგულება გასცა, რომ გავეშვით და მკითხა, რა მოხდაო. როცა მოვუყევი, რაც მოხდა, ძალიან გაბრაზდა, დაუძახა იმ უფროს ლეიტენანტს და უთხრა: „რას სჩადიხარ, რანაირი ჩეჩენი ხარ? შენ რა, შეგშურდა, ეს რომ მესამე რანგის კაპიტანი გახდა და აკადემიაში აბარებს? უნდა ამაყობდე!“. აი, ამ გენერლის დახმარებით მოვხვდი აკადემიაში 1987 წელს.

III ნაწილი

სამსახური ატომურ ნავზე და თანამდებობიდან გათავისუფლება

1991 წელს კამჩატკაში წავედი სტრატეგიული დანიშნულების წყალქვეშა ატომურ კრეისერზე. იმ დროისთვის - ბრწყინვალე თანამდებობა იყო, შესანიშნავი ხომალდი. თუმცა თავიდან კამჩატკაში ძალიან არ მომეწონა. დახრილი არყის ხეები, მიუსაფარი ადგილი... მაგრამ მერე უკვე მივხვდი მის ყველა უპირატესობას. მაგალითად, ნავი, რომელზეც იქამდე ვმსახურობდი ლიეპაიაში, ნაალაფევი იყო. როცა ის გერმანელებს ეკუთვნოდა, იქ ყველა პირობა იყო - გათბობა და ტუალეტები.

როცა ნავი საბჭოთა ჯარების ხელში გადავიდა, ტუალეტები მოაშორეს, რადიატორები მოხსნეს, რომ მეტი სივრცე ყოფილიყო, და კიდევ ექვსი ტორპედო ჩატვირთეს. თუ ადრე ყველას თავისი საძინებელი ადგილი ჰქონდა, ახლა ეს სივრცე სამჯერ შემცირდა - ერთი ცვლა იდგა, მეორე ცვლას ეძინა, მესამე - დადიოდა. გათბობა საერთოდ არ იყო. დაბამბული შარვლები გვეცვა აქლემის ბეწვით, ზემოდან ტყავის შარვალი, და ქურთუკი. ზღვაში ყოფნისას ოთხი-ხუთი თვე ამ ტანსაცმელს საერთოდ არ ვიცვლიდით. ყველაფერს სპირტიანი ტამპონებით ვისუფთავებდით.

ათი წლის განმავლობაში ექვს საბრძოლო გასვლაზე ვიყავი. ატლანტის ოკეანეში ოთხი-ხუთი თვით გავდიოდით ხოლმე. დაწვები დასაძინებლად, გაიღვიძებ - გვერდზე სამი-ოთხი ვირთხა გხვდება, ისინიც იყინებიან და შენთან თბებიან. მერე, როცა კამჩატკაში გადავედი ატომურ ხომალდზე, ის „პენტჰაუსი“ იყო - მიკროკლიმატი, ცოცხალი ჩიტები, ჰაერის ტენიანობა კომპიუტერით რეგულირდებოდა - ყველაფერი, როგორც საჭირო იყო, ისე. სრულიად სხვა პირობები იყო.

დახურულ ქალაქში ვცხოვრობდით, ვილიუჩინსკში, მას უბრალოდ „რიბაჩის“ (მეთევზეების ქალაქს) ეძახდნენ. ეს არის ბაზა, სადაც მხოლოდ წყალქვეშა ხომალდებზე მოსამსახურე ხალხი ცხოვრობს. იქ საგანგებო საშვის გარეშე შესვლა აკრძალული იყო. იქ 91-98 წლებში ვმსახურობდი და „ამერიკის ქვეშ“ დავდიოდი. მაშინ ამერიკის გავლით უნდა გევლო ერთ მხარეს ინდოეთის ოკეანემდე და უკან. ჰოდა, დავდიოდით ექვსი-შვიდი თვით, ზედაპირზე ამოუსვლელად. თუ ამერიკელებმა შეგამჩნიეს, მორჩა, გაგიწვევენ და ყველას დასჯიან.

ისინიც იმავეს აკეთებენ. ჩვენ ამერიკის სიახლოვეს უნდა ვყოფილიყავით ომის დაწყების შემთხვევაში, რამე რომ ყოფილიყო, რომ დაგვერტყა. რაკეტის ფრენის დრო მინიმალურად უნდა შემცირდეს - ჩვენ მათ გვერდით, ისინი ჩვენ გვერდით. ამას გარდა, საგანგებო პოლიგონზე ვისროდით ჩვენს ტერიტორიაზე, ასევე საგანგებოდ ამერიკისთვის. ისინი ხომ ბალისტიკური რაკეტის ნებისმიერ გაშვებას აფიქსირებენ, ჰოდა, ჩვენც საჩვენებელი გასროლები გვქონდა.

94 წელს პირველი ომი დაიწყო ჩეჩნეთში და მე ერთი თვის მერე ჩამომაშორეს თანამდებობას, თუმცა ურთიერთობა ყველასთან შესანიშნავი მქონდა. დივიზიის მეთაური იყო კონსტანტინ სიდორენკო, რომელიც მერე წყნარი ოკეანის ფლოტის სარდალი გახდა, მოგვიანებით კი - მთელი შორეული აღმოსავლეთის სამხედრო ოლქის. მან ბოდიში მომიხადა: „ისლამ, მე არაფრის გაკეთება არ შემიძლია, შენი საწინააღმდეგო არაფერი მაქვს, მაგრამ ბრძანება მოვიდა მოსკოვიდან“. მათ უბრძანეს, რომ ყველა ჩეჩენი ჩამოეშორებინა ბირთვული იარაღისგან. მე კი იმავე თანამდებობაზე დამნიშნეს, ოღონდ ნავზე, რომელიც სარემონტოდ იდგა - უიარაღოდ და უყველაფროდ.

მერე გამომიძახა და შვებულებაში გამიშვა, მითხრა, თუ გინდა, სამი თვით წადი, გინდა, ოთხითო. შემპირდა, დაგიცავო. ასე ჩამოვედი 95-ის თებერვალში სახლში. ვიპოვე დედა, დები და შევკრიბე მთელი ოჯახი.

IV ნაწილი

ჩეჩნეთში ტყვედ ჩავარდნილის გამოსახსნელად

როცა კამჩატკაში დავბრუნდი, დივიზიის მეთაურმა გამომიძახა და მითხრა, რომ ერთ-ერთი კაპიტნის ვაჟი-კონტრაქტორი - ტყვედ ჩავარდნილა ჩეჩნეთში. მთხოვა, წავსულიყავი და გამეგო, რა ხდებოდა იმ ბიჭის თავს, შემპირდა, ოფიცრებსაც გაგაყოლებო. ნებაყოფლობით არავინ თანხმდებოდა, მაშინ თვითონ აარჩია ორნი. მეორე დღეს იმათ ცნობები მოიტანეს, რომ არ შეეძლოთ წასვლა, ასე რომ, მარტო მომიწია წასვლა, მომცეს ქაღალდები, რაღაც ფული შეკრიბეს, წერილი გამატანეს გარნიზონის კომენდანტთან, და მეც წავედი. საშინელი დრო იყო, გროზნო მთლად გაუკაცრიელებული იყო. მერეღა მივხვდი, რა ავანტიურაში ამოვყავი თავი. იქ ასჯერ შეიძლებოდა მოვეკალი და დავეხვრიტე, მაგრამ მაშინ ეს არ ვიცოდი, არ მესმოდა. გროზნოში რაღაც ქაღალდი მომცეს, საშვის მაგვარი, რომ ვითომ მივლინებით ჩამოვედი, სამსახურებრივი დავალებით.

შემდგომში გავარკვიე, რომ ამ ქაღალდს ჩალის ფასი ჰქონდა. მაშინ მხოლოდ ორნაირი საშვი გადიოდა - არაყი და სიგარეტი. თუ გაქვს, გაგიშვებენ. და ღმერთმა არ ქნას, დაბნელებამდე შეყოვნდე - ერთხელ მე და ჩემი ბიძაშვილი კინაღამ დაგვხვრიტეს. ძლივს მივაღწიე საველე მეთაურამდე, ლევი მაჩუკაევამდე, რომელთანაც იყო ტყვედ ეს რუსი ბიჭი, დედამისს ველაპარაკე. რვა ვაჟი ჰყავდა, რომელთაგან ოთხი ომში დაეღუპა. როცა გაიგო, რისთვის მივედი, შემომიტია, მეუბნებოდა: „როგორ არ გრცხვენია, აქ ამისთვის მოხვედი?“

მახსოვს, მომიტანა და წინ დამიხეთქა ფოტოები და მითხრა, რომ ესენი სწორედ სერიოჟა ვდოვინისგან ამოღებული ფოტოები იყო, იმ ბიჭისგან,

ვისთვისაც მივედი იქ, და მთხოვა, ერთი არგუმენტი მაინც დამესახელებინა, რატომ უნდა გაეშვათ ის უბრალოდ, ისე. ამ ფოტოებზე აღბეჭდილი იყო ხალხის შეურაცხმყოფელი მომენტები - მოხუცი კაცი იწვა, სერიოჟას ფეხი მის სახეზე ედო და ავტომატის ლულა თვალში ჰქონდა მიშვერილი. ან რამდენიმე შეკრული ახალგაზრდა კაცი სახით ძირს იწვა, სერიოჟა კი ცალ მუხლზე ჩაჩოქილი იდგა და ავტომატს კეფაში უმიზნებდა. მე კიდევ ბევრჯერ დავბრუნდი სერიოჟასთვის, სანამ ბოლოს არ ვიპოვე ადამიანი, რომელიც თავდებად დამიდგა და ჩაწერა ვიდეოკასეტა, რომელშიც მის გათავისუფლებას ითხოვდა. ის გაათავისუფლეს და კამჩატკაში გავუშვი ჩემი უფროსი ვაჟის პასპორტით და მშობლებს ჩავაბარე. მერე კი, როგორც გავიგე, მეორე ომშიც იყო კონტრაქტორად და კიდევ სამი თუ ოთხი მივლინება ჰქონდა აქ.

ამ ბიჭის მამა დღემდე „ოდნოკლასნიკების“ მეგობრებში მყავს, ყოველ წელს მილოცავს დაბადების დღეს.

V ნაწილი

მასხადოვის ნათესავი

მას მერე, რაც ამ ბიჭთან ერთად დავბრუნდი კამჩატკაში, ჩემმა უფროსმა მითხრა, რომ მე თავად უნდა მესმოდეს ყველაფერი და დახურულ ტერიტორიაზე დასახლებაში ჯობდა, არ მევლო. იქ შენზე საგანგებო საქმეაო, მითხრა. ერთი სიტყვით, მათ ის უნდოდათ, რომ ნავს სიახლოვეს არ გავკარებოდი. ისევ შვებულებაში გაშვებასაც კი მთავაზობდა. მაშინ მივხვდი, რომ ამ სამსახურში დაწინაურებას არ უნდა ველოდე.

ღიად გამომიცხადეს უნდობლობა. მე იმ დროისთვის პერსპექტიული ვიყავი, აკადემია დავამთავრე, უკვე მოწინავე თანამდებობებზე უნდა ვყოფილიყავი. ეს ყველას ესმოდა, მაგრამ ომის გამო მე ვიყავი ადამიანი, რომლის მიმართ ნდობა შესუსტდა და სამსახურის გაგრძელებას ჩემთვის უკვე აღარ ჰქონდა აზრი. უნდა დამეწერა რაპორტი, გავთავისუფლებულიყავი სამსახურიდან და წავსულიყავი. მაგრამ პენსიამდე სამი წელი მრჩებოდა. ჩემი უფროსი დამეხმარა და ვადის ბოლომდე დავრჩი, პენსიაზე პირველი რანგის კაპიტნის წოდებით გავედი.

98 წელს ჩემი საცხოვრებელი პრიმორსკიში გავაქირავე და გროზნოში დავბრუნდი. სიმართლე გითხრათ, იქაურობაში გარევის არანაირი სურვილი

არ მქონდა, ვხედავდი მთელ იმ არეულ-დარეულობას, რაც იქ ხდებოდა. მახსოვს, ჯერ კიდევ 92 წელს დუდაევთან შეხვედრაზე მივედი, მან მითხრა: „ისლამ, 98 წლამდე იმსახურე, მერე მეზღვაურები დაგვჭირდება. ახლა ხომ ხედავ, რაც ხდება? მე კიდევ შეთანხმება მაქვს ბალტიელებთან, სატვირთო გემებს შევისყიდით, საქართველო დაგვეხმარება, მისი საზღვაო პორტების საშუალებით ვივაჭრებთ, ნავთობპროდუქტებს გავგზავნით, ზღვაზე გასასვლელი გვექნება, და შენ დამჭირდები, როგორც საქმის მცოდნე“.

ახლაც ვფიქრობ ხოლმე, რაზე მელაპარაკებოდა მაშინ? რაზე ფიქრობდა? ომი კარს იყო მომდგარი, მას კი რაღაც თავისი წარმოდგენები ჰქონდა ამ ყველაფერზე.

ჩეჩნეთში დაბრუნებამდე ერთი წლით ადრე ჩემს პირველ, უკრაინელ ცოლს გავშორდი. როცა დავბრუნდი, მშობლებმა გადაწყვიტეს, კვლავ დავექორწინებინე. დედაჩემმა მთელი სანათესაო დააყენა ფეხზე და მიპოვეს საცოლე, იმიტომ რომ ფიქრობდნენ, თუ ახლა არ მოვიყვანდი ცოლს, არც არასდროს აღარ მოვიყვანდი. საცოლე მასხადოვის ძმისშვილი იყო, მისი უფროსი ძმის ქალიშვილი. მე დავიჟინე, რომ მოსკოვში გადავსულიყავით. ჩემი მეგობარი „ლუკოილში“ მუშაობდა კარგ თანამდებობაზე. მასთან მივედი, შემპირდა, გიშოვი ადგილსო, მაგრამ არაფერი ჰქონდა ხორცკომბინატის უფროსის ადგილის გარდა სიკტივკარში. მთხოვა, ნორმალურ თანამდებობას დავლოდებოდი, მითხრა: „ხორცკომბინატში ხომ არ გაგიშვებ!“

ერთი თვე ველოდე, მაგრამ არაფერი გამოვიდა. ფული დამიმთავრდა და სახლში დავბრუნდი. მაშინ ჩემთან მასხადოვის კაცი მოვიდა და დაღუპული მებრძოლების შვილებისთვის სასწავლებლის უფროსობა შემომთავაზა, რაღაც სუვოროვის სასწავლებლის მაგვარის. მაშინ მთხოვეს, უბრალოდ ყველაფერი მომეგვარებინა, დოკუმენტაციის წარმოება მესწავლა. თვე-ნახევარი ვიფიქრე და დავთანხმდი. ორი თვე ვიმუშავე, მერე ასლანმა [მასხადოვმა] ისევ გამომიძახა და დაიჩივლა, კორუფცია მძვინვარებს და ყველა იპარავსო.

ის გულისხმობდა ძალოვან სტრუქტურებს - ეროვნულ, ასევე საპრეზიდენტო გვარდიას და სხვას. მითხრა, რომ საჭიროა სამხედრო ინსპექცია, რომელიც ამ ყველაფერს შეამოწმებს და გამოავლენს ყველა დარღვევას; ძალიან მთხოვა, რომ მე ჩავდგომოდი სათავეში და ხაზი გაუსვა, რომ როგორც კი მოსკოვიდან მოწვევა მომივიდოდა, გამიშვებდა. ასე გავხდი სამხედრო ინსპექციის უფროსი.

VI ნაწილი

შუამავალი

შემდეგ, 1999 წელს, ჰაერში ომის სუნი დატრიალდა. რუსეთთან ურთიერთობები გაუარესდა. მასხადოვმა მთავარი შტაბის უფროსის თანამდებობა შემომთავაზა, მითხრა, რომ ის ადამიანი, ვინც იმჟამად იყო თანამდებობაზე, საერთოდ ვერ ართმევდა თავს ამ სამუშაოს. შევეცადე, შემეხსენებინა, რომ იმთავითვე არ მსურდა ძალოვან სტრუქტურებში მუშაობა. წავედი, სამი დღის შემდეგ კი მივიღე ბრძანება, რომ დანიშნული ვარ მთავარი შტაბის უფროსად. ომის დაწყების წინ მასთან ჩხუბს აზრი აღარ ჰქონდა.

როცა აგვისტოში ჩვენი სასაზღვრო ტერიტორიების დაბომბვა დაიწყეს, მასხადოვმა იჩქერიაში ყველა თანამდებობის გაუქმების და საომარ მდგომარეობაზე გადასვლის განკარგულება გასცა. ჩემი თანამდებობა ავტომატურად შეიკვეცა, და მეც ჩემთან, კურჩალოიში, წავედი.

სანამ იმას ვფიქრობდი, ოჯახი სად წამეყვანა, ჩემთან ისევ მოვიდა მასხადოვის კაცი და მითხრა, რომ რუსეთმა დელეგაცია გააგზავნა ნაზრანში შესახვედრად. ისინი, ვინც ასლანმა გააგზავნა, იქ ვერ ჩავიდნენ, უკან მობრუნდნენ. მე მომიწია წასვლა. მასხადოვმა ვიდეოკასეტა ჩაწერა, სადაც ჩამოაყალიბა კონფლიქტიდან გამოსვლის მისეული ხედვა და მთხოვა, ეს კასეტა გადამეცა.

ერთ-ერთ მოსახვევთან ორი ჯავშანტრანსპორტიორი გველოდებოდა, გზის დანარჩენი ნაწილი მათი თანხლებით გავიარეთ. იმ შეხვედრაზე იყვნენ

უშიშროების ფედერალური სამსახურის დირექტორის მოადგილე, ვლადიმირ პრონიცევი და ბევრი უცნობი პოლკოვნიკი. არც ერთი ადამიანი არ იყო სამოქალაქო ხელისუფლებიდან, რუსეთის საზოგადოებიდან. მე მითხრეს, რომ ჩემთან არანაირი პრეტენზია არ ჰქონდათ და ძალიან დაინტერესებულნი იყვნენ იმით, რომ მუდმივი შუამავალი ვყოფილიყავი, რადგან მასხადოვთან მოსალაპარაკებლად სხვა არავინ ჰყავდათ.

შემდეგ, რატომღაც, ნაზრანში შევლა შემოგვთავაზეს. რაღაც მომენტში გაგვაჩერეს, მოცვივდნენ სპეცრაზმელები, მანქანებიდან გადმოგვყარეს, ხელებაწეული დაგვაყენეს, ამ დროს კი ჩვენი მანქანის დაშლა დაიწყეს. მთლიანად დაშალეს - კარები, საბარგული, ბორბლები. ეგონათ, რომ მასხადოვისთვის ფული მიგვქონდა.

ამის მერე ცხოვრებაში ბევრჯერ მოვხვედრილვარ სხვადასხვა გაუგებრობაში, მაგრამ არასდროს დამავიწყდება იმ ხალხის მზერა, რომლებმაც იმ დღეს ჩაგვიარეს, იქ რომ ვიდექით. ჩაგვიარეს მანქანებმა, ავტობუსებმა, მგზავრები ისე გვიყურებდნენ, როგორც უკვე განწირულ ხალხს. ჩვენ ხელებაწეულები, სპეცრაზმელები ნიღბებით... ისე გვიყურებდნენ, თითქოს გვემშვიდობებოდნენ, თითქოს ეს დასასრული იყო. ოთხი საათი გაგვაჩერეს, მერე გაგვიშვეს.

მე ვხედავდი ჩემ თავს შუამავლად. მინახავს, როგორ იქცეოდნენ სხვები და მრცხვენოდა მასხადოვის გამო, რომელსაც მოლაპარაკებებზე გასაგზავნადაც კი არავინ ჰყავდა. მახსოვს, ერთხელ ასლანმა ასეთი ფრაზა მითხრა, „ალაჰის გულისათვის, შენ მაინც ნუ გაიქცევიო“.

ისინი, ვინც მის გვერდით უნდა ყოფილიყვნენ, ყველანი გაიქცნენ. ზაკაევმაც რაღაც ზღაპარი მოიგონა, რომ ვითომ დაჭრეს და თურქეთში წავიდა. მე პირადად მოვაწერე ხელი მისი დეზერტირობის შესახებ ბრძანებას.

რაღაც ხანს ასლანთან ერთად ვიყავი შტაბში, სოფელ აგიშტიში, შემდეგ სოფელში დავბრუნდი და იქ ვცხოვრობდი, საკონტროლო პუნქტების გავლით დავდიოდი, პასპორტს ვაჩვენებდი. მაშინ ვფიქრობდი: რადგან ჩემზე სისხლი არ არის, ხელს არ მახლებენ. რაღაც ხანი ასეც იყო. მერე ასლანმა ისევ მთხოვა მოლაპარაკებებზე წასვლა, და ამ მოლაპარაკების შემდეგ დამაკავეს. ფედერალები მაშინ ასლანზე ნადირობდნენ, მათ გადაწყვიტეს, რომ მე ვიცი მისი ადგილმდებარეობა და ჩემი „დამუშავება“ დაიწყეს.

VII ნაწილი

წამება

დამიჭირეს სოფელ შალიში. ვიღაც ტვინიკოსმა იფიქრა, რა ბევრს ვფიქრობთ, ხასუხანოვი ხვდება მასხადორვს, დავიჭიროთ, ზეწოლა საკმარისია და გაგვიყვანს მასხადოვზეო.

პირველი სამი დამუშავებისას სურდათ სწრაფად გამემხილა მათთვის მასხადოვის ადგილმდებარეობა, ძალიან ცდილობდნენ, რომ ტკივილი მოეყენებინათ. თავიდან მხოლოდ მეკითხებოდნენ, შემდეგ ცემა დამიწყეს. ყველა მხრიდან მირტყამდნენ კონდახებს, მერე ხელბორკილებს მიკეთებდნენ და ბეტონის იატაკზე მაგდებდნენ. გონობას ვკარგავდი, ისევ გონს მოვდიოდი და კვლავ გული მიმდიოდა.

მერე დენით წამება დამიწყეს. არაადამიანური ტკივილი იყო, მაგრამ რაღაც მომენტში ისეთი განცდა მქონდა, რომ ვერაფერს ვგრძნობდი. დამუშავებამ სამ დღეს გასტანა. ბოლოს, როცა მიხვდნენ, რომ არ შემიძლია იმის თქმა, რაც მათ აინტერესებდათ, რადგან არ ვიცოდი, სად იყო მასხადოვი, ჩერნოკოზოვოში ჩამიყვანეს. ეს იყო 2002 წლის 22 აპრილს, რადგან მახსოვს, სამხედროები ლენინის დაბადების დღეს აღნიშნავდნენ.

ჩერნოკოზოვოში იმ დროს ჩამოვიდა ვიღაც გენერალი, მომიკითხა და ავუხსენი, რომ წყალქვეშა ნავზე ვმსახურობდი.

ამათვალიერ-ჩამათვალიერა, თითქოს გადაწყვეტილებას იღებდა, მაცოცხლებდა თუ არა და თქვა, ყველა ჩეჩენი ერთნაირია, უმსახურია თუ არ უმსახურია, სულერთიაო. კარგი, თქვა ბოლოს, იცოცხლოს, თქვა გენერალმა და ეს ფრაზა, „იცოცხლოსო“, ძალიან კარგად დამამახსოვრდა.

მერე რაღაც ოთახში გამიყვანეს. იქ ეფ-ეს-ბეს თანამშრომლები ისხდნენ და სვამდნენ, ლენინის დაბადების დღეს აღნიშნავდნენ. მე ხელბორკილით რადიატორზე მიმაბეს. ერთი მათგანი მოტრიალდა და მეკითხება, „ხასუხანოვ, ვერ მიცანი?“ ის თურმე უშიშროებიდან ჩვენს წყალქვეშა ნავზე იყო მომაგრებული. და შემდეგ, ნებაყოფლობით ჩეჩნეთის პირველ ომში წამოსულა. შემომთავაზა, ლენინის სადღეგრძელო დამელია. უარი რომ ვუთხარი, ექვსივე ერთად დამეძგერა და დამიწყეს ცემა იქვე, ბატარეასთან. გონება დავკარგე. მხოლოდ საკანში მოვედი გონს.

შემდეგ კვლავ ეფ-ეს-ბეს შენობაში გადამიყვანეს, სადაც თვე-ნახევარი დავყავი. იქ მარტო არ ვიყავი, ხმები ყოველ ღამეს მესმოდა. თანამშრომლები ყოველ ღამეს აწყობდნენ, როგორც თვითონ უწოდებდნენ, „მხიარულ ჩამოვლას“ - ხალხს ურტყამდნენ.

ამ დროს უკვე ვეღარ დავდიოდი, რადგან არმატურის კეტით ფეხები დამიმტვრიეს და ფორთხვაც აღარ შემეძლო, რადგან ძირს რომ დამაგდეს, მყესები დამიზიანდა. კუჭიც აღარ მუშაობდა და მხოლოდ წყლის სმაღა შემეძლო.

ბოლოს ისე მცემეს, რომ თითქმის გამუდმებით უგონოდ ვიწექი და ამიტომ ჩემ მიმართ ინტერესი დაკარგეს.

VIII ნაწილი

თხის რძე

ეფ-ეს-ბეს შენობა სოფელ ზნამენსკში იყო. მის წინ, ქუჩის მეორე მხარეს დროებითი საპატიმრო ჰქონდათ. სწორედ იქ ჩამსვეს.

უფროსი იქ ჩეჩენი იყო და წინააღმდეგობა გასწია, აქ მე რატომ მომიყვანეთ, მოკვდება და ჩემს სინდისზე იქნებაო. ჩემი ნათესავებისა ეშინოდა და ექიმი მომიყვანა. ექიმმა გამსინჯა და თქვა, რომ არ გადარჩებაო. სამი დღის შემდეგ ჩამსვეს მანქანაში და წამიყვანეს ვლადიკავკაზში. სანიტარულ ნაწილში კიდევ ერთხელ გამსინჯეს. ექიმი ხმამაღლა ამბობდა, როცა მსინჯავდა: „შეხედეთ, რა უქნიათ, შეხედეთ, კიდევ ერთი ნეკნია გატეხილი, ფეხები, მყესები, ხელები“.

მან დაავალა ვიღაცას ჩემი ტანსაცმლის გარეცხვა და დილას სუფთა ჩამაბარეს. დღემდე მადლიერებით ვიხსენებ ამ ადამიანს.

მეორე დღეს ვლადიკავკაზის ციხეში წამიყვანეს და იქ ჩამსვეს, გაძლიერებული რეჟიმის ნაწილში, რაც ნიშნავდა ბეტონის იატაკს და საწოლს.

ამ იატაკზე დავცოცავდი, რადგან სიარული არ შემეძლო. არავის მოვუკითხივარ. წყლის სმა მიჭირდა, უკან ამომდიოდა, ვერ ვჭამდი. იქ იყო ერთი ზედამხედველი, დიგორელი ოსი, რომელსაც მოჰქონდა ხოლმე საჭმელი. შევეცოდე და სახლიდან მოჰქონდა ხოლმე თხის რძე და მეუბნებოდა, ამას თუ არ დალევ, მოკვდებიო. ერთი დიდი რკინის ჭიქა ჰქონდა, მე მივფოფხდებოდი ხოლმე სარკმელთან და პირდაპირ პირში მასხამდა ცხელ რძეს. რძის სმის დაწყებიდან მესამე დღეს კუჭი ნორმალურად ამოქმედდა.

IX ნაწილი

ნავის გატაცების გეგმა

ფეხზე წამოდგომიდან მეხუთე თვეს დაიწყეს ეფ-ეს-ბეში ჩემი წაყვანა და დაკითხვა. მოდიოდნენ, თავზე ტომარს მაცვამდნენ და მივყავდი.

ერთ-ერთ დაკითხვაზე მითხრეს, რომ ნახეს შამილ ბასაევის სამალავი და აღმოაჩინეს წყალქვეშა ნავის გატაცების გეგმა. მას ხელს აწერდა ჯოხარ დუდაევი ჯერ კიდევ 95 წელს.

დამიდეს გეგმა წინ და მითხრეს, გადახედეო, შენ გარდა ამ გეგმის მომზადებას ვერავინ შეძლებდაო.

მოვითხოვე ხელნაწერის ექსპერტიზა. მთელი გეგმა დახატული იყო პრიმორსკის ოლქის რამდვილ რუკაზე. მე ავუხსენი, რომ ვმსახურობდი კამჩატკაზე და პრიმორსკის ოლქი იქიდან ორი ათას კილომეტრშია. ჩაატარეს ხელწერის ექსპერტიზა, აზრობრივი ექსპერტიზაც და ყველაფერი ამტკიცებდა, რომ გეგმა ჩემი არ იყო.

ერთ-ერთ დასკვნაში ეწერა, რომ წინადადებების აზრობრივი წყობის მიხედვით, ეს ტექსტი შეეძლო ხასუხანოვსაც შეედგინაო. დამადასტურებელ საბუთად მოყვანილი იყო ისეთი სიტყვები, როგორებიცაა „წყალქვეშა ნავი“, „ნაკვეთი“ და სხვა.

ამიტომ კვლავ წამება დამიწყეს.

გავყავდი სპორტდარბაზში და იქ მირტყამდნენ, მოითხოვდნენ, მეღიარებინა, რომ გეგმა მე შევადგინე, მე კი ვიცოდი, რომ თუ დავთანხმდებოდი, სამუდამო პატიმრობას მომისჯიდნენ. როგორც შემეძლო, ვუძლებდი წამებას, მაგრამ ხელი არ მოვაწერე.

ამ დროს უშიშროების თანამშრომლები დადიოდნენ ლატვიაში და კამჩატკაზე, სადაც კი მიმსახურია და იკვლევდენ ჩემს წარსულს. მათგან მხოლოდ ორმა დაწერა ტყუილი. კამჩატკის სამხედრო ოლქის მეთაურმა ისინი კაბინეტიდან გაყარა დედის გინებით და უთხრა, „ხომ არ შეიშალეთ, რა წყალქვეშა ნავის გატაცებაო?“

ეფ-ეს-ბეს თანამშრომლებმა მოგვიანებით თვითონ მითხრეს, რომ ძალიან მაფასებენ.

შემდეგ მოაწყვეს სასამართლო, მომისაჯეს 12 წლით პატიმრობა მკაცრი რეჟიმის კოლონიაში. 11 წელიწადი ვიჯექი. თავიდან ვლადიკავკაზში, მაგრამ ბესლანში, სკოლაში მძევლების აყვანის ინციდენტის შემდეგ, ჩეჩნები და ინგუშები სხვადასხვა კოლონიაში გაანაწილეს. მე სიკტივკარში მოვხვდი და იქიდან გამათავისუფლეს.

ახლა ორი ვაჟი მყავს. ცოლი წავიდა, როცა საპატიმროში ვიყავი. ახლა დედასთან ერთად ვცხოვრობ, რომელიც მთელი ეს დრო მელოდა. დედა ისეა ტრავმირებული, ორი-სამი საათი რომ გავალ შინიდან, შიში აიტანს ხოლმე, რომ კიდევ ერთხელ დამიჭირეს.

ამიტომ დიდი ხნით სახლიდან ვერ გავდივარ და რესპუბლიკასაც ვერ ვტოვებ. და არც ვნანობ, რადგან დედა 11 წელიწადს მელოდა და მეც მის გვერდით უნდა ვიყო.

***

დღემდე არ არის ცნობილი ჩეჩნეთის ორ ომში დახოცილთა ზუსტი რიცხვი. ბევრი ექსპერტი თანხმდება, რომ საერთო დანაკარგი ორივე ომის დროს 70-90 ათასი უნდა იყოს, სამოქალაქო მოსახლეობის და ორივე მხარის მებრძოლთა სახით.